View source for Fine (bitheolaíocht)

San [[tacsanomaíocht (bitheolaíocht)|aicmiú bitheolaíoch]], tá '''an fhine''' ([[Laidin]]: ''familia-ae'') ar cheann de na hocht [[Rang tacsanomaíoch|ranganna tacsanomaíochta]] móra; agus tá sí rangaithe idir [[ord (bitheolaíocht)|ord]] agus [[géineas]]. Is féidir an fhine a roinnt i bhfo-fhinte, céimeanna idirmheánacha os cionn chéim na ghéinis. I dteanga an phobailn, féadfar fine a ainmniú i ndiaidh ceann dá chomhaltaí coitianta; mar shampla, baineann na [[gallchnó|gallchnónna]] agus na [[Hicearaí|crainn hicearaí]] leis an bhfine Juglandaceae, mar is fearr aithne orthu fine na ngallchnónna.

Cad a dhéanann nó nach mbaineann le fine-nó cé acu ba cheart nó nár cheart fine a bhfuil cur síos uirthihe a aithint ar chor ar bith - bíonn ar tacsanomaithe atá ag cleachtadh a ngairme tabhairt faon ghnó seo. Níl aon rialacha crua ann le haghaidh fine a thuairisciú nó a aithint, nó aon [[tacsón|tacsóin]]. Is glacann tacsanomaithe dearcthaí difriúla go minic faoi tacsón a thuairisciú agus a aithing, agus d'fhéadfadh nach mbeadh aon chomhdhearcadh leathan ar fud an phobail eolaíochta ar feadh tamall. Glactar le roinnt tacsón a bhfuil cuntas orthu go forleathan agus go tapa, ach cuid eile go hannamhis annamh nó fiú in aon chor; is minic go gcuireann foilsitheoireacht sonra nua agus tuairim nua ar chumas oiriúnuithe agus comhaontú le himeacht ama.

==Ainmníocht==
Tá ainmniú na bhfinte á gcódú ag cóid idirnáisiúnta éagsúla.

In ainmníocht fhungasach, algach agus luibheolaíoch, críochnaíonn ainmneacha na bhfinte de chuid na bplandaí, na bhfungas agus na n-algaí leis an iarmhír "-aceae", cé is moite de líon beag ainmneacha stairiúla ach a úsáidtear go forleathan lena n-áirítear [[Compositae]] agus [[Gramineae]].{{sfn|Barnhart|1895}}{{sfn|ICN|2012|loc=[http://www.iapt-taxon.org/nomen/main.php?page=art18 Section 2. Names of families and subfamilies, tribes and subtribes Article 18]}}
In ainmníocht zó-eolaíochta, críochnaíonn ainmneacha na bhfinte leis an iarmhír "-idae".<ref name=ICZN>{{cite book |chapter=Article 29.2. Suffixes for family-group names|author=International Commission on Zoological Nomenclature |year=1999 |title=International Code of Zoological Nomenclature |edition=Fourth |publisher=International Trust for Zoological Nomenclature, XXIX |pages=306|url=http://iczn.org/iczn/index.jsp}} [http://www.nhm.ac.uk/hosted-sites/iczn/code/index.jsp?article=29&nfv=#2]</ref>

==Stair==
Baineadh úsáid as an téarma tacsanomaíoch ''familia'' de chéaduair ag an luibheoir Francach [[Pierre Magnol]] sa bhliain 1689 san fhoilseachán  ''Prodromus historiae generalis plantarum, in quo familiae plantarum per tabulas disponuntur.'' [Réamhtheachtaí ar stair ghinearálta plandaí, ina socraítear finte na bplandaí i dtáblaí], nuair a thug sé ''familiae'' (finte) ar na seachtó ghrúpa plandaí a d'aithin sé sna táblaí. Ní raibh  an coincheap 'rang' socraíodh ag an am sin go fóill, agus sa réamhrá leis an Prodromus dúirt  Magnol, go raibh sé i gceist aige ná na finte a aontú ina ''genera'' (géinis) níos mó, rud atá neamhchosúil leis an gcaoi a úsáidtear an téarma inniu.

An córas rangaithe a úsáideann bitheolaithe an lae inniu, ba é an bitheolaí Suallanach, [[Carolus Linnaeus]] (1707-78), a bhunaigh é. D'úsáid Linnaeus an focal ''familia'' ina ''Philosophia botanica'' (1751), chun príomhghrúpaí na bplandaí a chuir in iúl: [[crann|crainn]], [[luibh|luibheanna]], [[Filicophyta|raithní]], [[pailm|pailmeacha]], agus mar sin de. Bhain sé úsáid as an téarma seo ach amháin i roinn mhoirfeolaíoch an leabhair, ag plé orgán fásúil agus giniúnach plandaí.

Ina dhiaidh sin, i bhfoilseacháin luibheolaíocha na Fraince, ó ''Familles naturelles des plantes'' (1763) le Michel Adanson go dtí deireadh an 19ú haois, baineadh úsáid as an focal ''famille'' mar chomhionann na Fraincise do ''ordo'' na Laidine (nó ''ordo naturalis''). I saothair na naoú haois déag, mar shampla ''Prodromus'' de chuid [[Augustin Pyramus de Candolle]] agus ''Genera Plantarum'' de chuid [[George Bentham]] agus [[Joseph Dalton Hooker]], baineadh úsáid as an bhfocal ''ordo''don téarma ''familia'' (fine) mar a thugtar uirthi sa lá atá inniu ann.

San zó-eolaíocht, thug [[Pierre André Latreille]] ''familia'' (fine) mar 'rang' idirmheánach idir 'ord' agus 'géineas' ina ''Précis des caractères génériques des insectes, disposés dans un ordre naturel'' (1796).  chuid précis des caractères génériques des insectes, disposes dans un ordre naturel (1796). Bhain sé úsáid as ''familiae'' nó ''finte'' (níor ainmníodh cuid acu) i roinnt ach ní i gcomhair na n-ord "feithidí" go léir (a chuimsigh, ansin, na [[Artrapód|hartrapóid]] go léir).
[[Íomhá:Rangú.png|right|180px]]

==Úsáidí==
Is féidir leas a bhaint as an fhine le haghaidh staidéir éabhlóidigh, phailé-ointeolaigh agus ghéinitigh a dhéanamh, toisc go bhfuil siad níos cobhsaí ná na leibhéil tacanomaíochta níos ísle, mar shampla géinis agus speicis. 
<ref name="SahneyBentonFerry2010LinksDiversityVertebrates">{{cite journal |url=http://rsbl.royalsocietypublishing.org/content/6/4/544.full.pdf+html |author=Sarda Sahney, Michael J. Benton & Paul A. Ferry |year=2010 |title=Links between global taxonomic diversity, ecological diversity and the expansion of vertebrates on land |journal=[[Biology Letters]] |doi=10.1098/rsbl.2009.1024 |volume=6 |pages=544–547 |format=[[Portable Document Format|PDF]] |issue=4 |pmid=20106856 |pmc=2936204}}</ref><ref name="SahneyBenton2008RecoveryFromProfoundExtinction">{{cite journal |url=https://www.researchgate.net/profile/Sarda_Sahney/publication/5653661_Recovery_from_the_most_profound_mass_extinction_of_all_time/links/055e2c876bb5d68d64c8a354.pdf?origin=publication_detail |author=Sarda Sahney & Michael J. Benton |year=2008 |title=Recovery from the most profound mass extinction of all time |journal=[[Proceedings of the Royal Society B]]: Biological Sciences |doi=10.1098/rspb.2007.1370 |volume = 275 |pages = 759–765 |format=[[Portable Document Format|PDF]] |pmid=18198148 |issue=1636 |pmc=2596898}}</ref>
==Féach freisin==
*[[Córasaíocht]]; rangú [[orgánach]] i seicheamh cliarlathach grúpaí a chuireann béim ar a n-idirghaolta toimhdithe éabhlóideacha.
*[[Cládaistíocht]]; córas rangaithe [[Ainmhí|ainmhithe]] is [[Planda|plandaí]] ina rangaítear na horgánaigh de réir a gcosúlachtaí mar thoradh ar phórú le déanaí ó chomhshinsear.
*[[Fíligineacht]]; staidéar a dhéanamh ar an ghaolmhaireacht éabhlóideach i measc grúpaí éagsúla orgánaigh.
*[[Tacsanomaíocht (bitheolaíocht)|Tacsanomaíocht]]; an eolaíocht le haghaidh grúpaí d'orgánaigh bhitheolaíocha a shainiú agus a ainmniú ar bhonn tréithe comhroinnte.
*[[Aicmiú na víreas]]; an próiseas le haghaidh víreas a ainmniú agus iad a chur isteach i gcóras tacsanomaíoch.
*Liosta d'fhinte [[Anúrach|Anúracha]]
*Liosta d'fhinte na [[Toirtís|dTestudines]]
*Liosta d'fhinte na [[Iasc|n-iasc]]
*Liosta d'fhinte na [[Damhán alla|ndamhán alla]]

== Leabharliosta ==
* An Domhan Beo le C.N.Ó Ceallacháin, An Chéad Chló 1976, Rialtas na hÉireann.
*{{cite journal|last1=Barnhart|first1=John Hendley|authorlink=John Hendley Barnhart|title=Family Nomenclature|journal=Bulletin of the Torrey Botanical Club|date=15 January 1895|volume=22|issue=1|pages=1–25|doi=10.2307/2485402|ref=harv|jstor=2485402}}
* {{cite journal|last1=Bullock|first1=A. A.|title=Indicis Nominum Familiarum Angiospermarum Prodromus|journal=[[Taxon (journal)|Taxon]]|date=January 1958|volume=7|issue=1|pages=1–35|doi=10.2307/1216226|jstor=1216226}}
* {{cite journal|last1=Bullock|first1=A. A.|title=Indicis Nominum Familiarum Angiospermarum Prodromus: Additamenta et Corrigenda I|journal=[[Taxon (journal)|Taxon]]|date=August 1958|volume=7|issue=6|pages=158–163|doi=10.2307/1217503|jstor=1217503}}
* {{cite web|last=ICN|authorlink=International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants|teideal=International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants|url=http://www.iapt-taxon.org/nomen/main.php?page=teideal|publisher=[[International Association for Plant Taxonomy]]|accessdate=17 January 2016|location=[[Bratislava]]|year=2012|ref=harv|dátarochtana=27 Aibreán 2018|archivedate=7 Márta 2021|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210307111608/https://www.iapt-taxon.org/nomen/main.php?page=teideal}}{{refend}}

==Tagairtí==
{{reflist}}

{{Rialú údaráis}}
[[Catagóir:Bitheolaíocht]]