View source for Bliain an Phrionsa

{{Infobox Coinbhleacht Mhíleata
|méid=300px
|coinbhleacht =Bliain an Phrionsa
|cuid_de= [[Ceannaircí na Seacaibíteach|Cheannaircí na Seacaibíteach]]
|íomhá=The Battle of Culloden.jpg
|méid_íomhá=300px
|teideal_íomhá= Eachtra in Éirí Amach 1745, le David Morier
|dáta= 19 Lúnasa-20 Aibreán 1746
|áit=[[Albain]] agus [[Sasana]].
|toradh=Bua ag Rialtas na  Breataine.
|comhraiceoir1=[[File:Jacobite Standard (1745).svg|20px|border]] [[Seacaibíteachas|Na Seacaibítigh]]<br/> [[File:Royal Standard of the King of France.svg|20px|border]] [[Louis XV na Fraince|Ríocht na Fraince]]
|comhraiceoir2=[[File:Flag of Great Britain (English version).png|20px]][[Ríocht na Breataine Móire]]
|ceannasaí1=[[Prionsa Séarlas Éadbhard Stiúbhart]]<br />[[Seòras Moireach (ginearál)|Am Morair Seòras Moireach ]]<br />[[Seán Ó Súilleabháin (saighdiúir)]]<br />[[John Drummond, 4ú Diúc Peairt]] 
|ceannasaí2=[[Uilleam Augustus, Diúc Cumberland]]<br />[[Iain Cope (saighdiúir)]]<br />[[Henry Hawley (saighdiúir)]]<br />[[George Wade (saighdiúir)]] <br />[[Duncan Forbes]]
|líon_comhraic1=8,000
 |líon_comhraic2=7,000
 |taismigh1    =50 marbh agus >259 créachtaithe
 |taismigh2    =ca.1,500–2,000 marbh nó créachtaithe 154 gafa, 222 Francaigh.
 |}}

Thug na [[Gaeil]] '''Bliain an Phrionsa''' nó '''Bliain  Shéarlais''' ar éirí amach na [[Seacaibíteachas|Seacaibíteach]] 1745-1746, faoin [[Prionsa Séarlas Éadbhard Stiúbhart|bPrionsa Séarlas Éadbhard Stiúbhart]], an t-éilitheoir [[Seacaibíteachas|Seacaibíteach]] deireanach

Bhí Gaeil ar gach taobh, ach rinne siad suas mórchuid d'arm na Seacaibíteach; agus idir 1/3 go 2/3 d’arm na nDílseoirí freisin. Buaileadh ar na Seacaibítigh cé gur throid siad go cróga agus ba chúis leis seo drochíde ar na nGaeil, ar fud [[Gaeltacht na hAlban|Ghaeltacht na hAlban]]. (nó ''Gàidhealtachd na h-Alba'') 

Nuair a tháinig Séarlas  Stiúbhar go h[[Èirisgeigh]],  d'inis tiarnaí na [[Gaeil|Gaeltachta]] leis nach raibh seans ar bith ann bua a bhaint amach gan cabhair ó na Francaigh. Theip ar éirí amach i 1688-1690, 1715 (Bliain Shéamais), agus 1719. 

Mar sin féin, bhí go leor Gaeil fós ann a bhí ag iarraidh rialtas na Seacaibíteach. Duine acu ab ea Raghnall Dòmhnallach, deartháir le tiarna Chinn Loch Mhùideart agus  iarshaighdiúir de chuid Éirí Amach na Seacaibíteach. Bhí sé ina thacadóir i nDalabroig (in [[Uibhist a Deas]]), de  cheann fine na Ràghnallach. Tharraing sé claíomh amach agus dúirt, "''I will! I will! though not another man in the Highlands should draw a sword; I am ready to die for you!''"<ref>Robert Chambers, ''History of the Rebellion of 1745–6'' (W. & R. Chambers, 1869). Td. 25.</ref> 

Chuaigh siad go [[Gleann Fhionnainn]]; is anseo a ardaíodh an bhratach Sheacaibíteach ar an 19 Lúnasa. De réir an tseanchais, chan Alasdair mac Maighistir Alasdair a amhrán  "Teàrlach mac Sheumais",  cé go raibh sé ar neamhréir leis an téacs.<ref>Campbell, John Lorne [1933] : Highland Songs of the Forty-Five. Dùn Èideann: John Giant, td. 53.</ref> Sin tús an reibiliúin.

Nuair a chuaigh arm na Seacaibíteach go Sasana, bhí Uilleam Druimeanach, ceathrú bhíocunta Shrath Ailein, ina cheannasaí ar an arm in Albain.

Tháinig deireadh leis an éirí amach ag [[Blàr Chùil Lodair]].

Bhí [[Alasdair mac Mhaighstir Alasdair|Alasdair mac Mháistir Alasdair]] ina chaptaen san arm Seacaibíteach agus ina theagascóir ag an bprionsa. Is iomaí amhrán-spreagúil ar chúis na Seacaibíteach a chum sé .

Tá go leor scéalta i nGaeilge faoin ábhar seo, faoi Iain Spàinntich agus Mac Mhic Dhòmhnaill Dubh (Dòmhnall Camshron, Morair Òg Loch Iall) go háirithe.

==Cúlra==
[[File:Prince James Francis Edward Stuart by Anton Raphael Mengs.jpg|left|thumb|upright=0.8|Portráid de Shéamus Proinsias Éadbhard Stiúbhart (an "Old Pretender" nó an "chevalier de Saint-George") ó 1748]]
Díbríodh an Rí [[Séamas II agus VII|Séamas II & VII]] sa [[An Réabhlóid Ghlórmhar|Réabhlóid Ghlórmhar]] (1688–89), agus tháinig [[Liam III Shasana|Uilliam III]] agus Máire II ina áit. Rialaigh siad mar chomh-mhonarcaí Shasana, na hÉireann agus na hAlban. Bhunaigh an réabhlóid sin, a spreag Caitliceachas Rómhánach Shéamais, an Pharlaimint go buan mar chumhacht rialaithe Shasana.

Ní raibh leanaí marthanach ag Máire II Shasana, a fuair bás sa bhliain 1694, ná ag a deirfiúr [[Áine na Breataine Móire|Áine]], rud a d'fhág a leathdheartháir [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Caitliceach]] Áine [[Séarlas Éadbhard Stiúbhart]]  mar an t-oidhre nádúrtha is gaire dóibh. D'fhág Acht an tSocraithe 1701 Caitlicigh as an gcomharbas agus nuair a rinneadh banríon d'Áine i 1702, ba í a hoidhre an Protastúnach Sophia von Hannover, a raibh gaol aige i bhfad i gcéin. Fuair Sophia bás i Meitheamh 1714 agus nuair a lean Áine dhá mhí ina dhiaidh sin i mí Lúnasa tháinig mac Sophia i gcomharbacht ar [[Seoirse I na Breataine Móire|Sheoirse I]].

Fuair [[Louis XIV na Fraince]], príomhfhoinse tacaíochta na Stiùbhartach a bhí ar deoraíocht, bás i 1715 agus bhí síocháin ag teastáil óna chomharbaí leis an mBreatain chun a ngeilleagar a atógáil.[https://en.wikipedia.org/wiki/Jacobite_rising_of_1745#cite_note-FOOTNOTESzechi199491-2] Chuir an Comhaontas Angla-Fhrancach 1716 iachall ar Shéamas an Fhrainc a fhágáil; shocraigh sé síos sa [[An Róimh|Róimh]] ar phinsean de chuid an [[Pápa|Phápa]], rud a d'fhág nach raibh sé chomh tarraingteach fós do na Protastúnaigh a bhí mar mhórchuid dá thacaíocht Bhriotanach.[https://en.wikipedia.org/wiki/Jacobite_rising_of_1745#cite_note-FOOTNOTESzechi199493%E2%80%9395-3] Theip ar éirí amach na Seacaibíteach i 1715 agus 1719 araon, agus ba é an tátal a bhí ag na pleanálaithe go mb’fhéidir go ndéanfadh sé  "''ruin the King's Interest and faithful subjects in these parts''".[https://en.wikipedia.org/wiki/Jacobite_rising_of_1745#cite_note-FOOTNOTEDickson1895273-4] Ghlac deoraithe sinsearacha amhail Bolingbroke le pardúin agus d'fhill siad abhaile nó ghlac siad fostaíocht in áit eile. Chuidigh breith a chlann mhac [[Séarlas Éadbhard Stiúbhart|Charles]]  agus Anraí le spéis an phobail a chothú sna Stíobhairdigh, ach faoin mbliain 1737, bhí Séamas "''living tranquilly in Rome, having abandoned all hope of a restoration''".<ref>https://archive.org/details/originsoffortyfi00blaiuoft Origins of the 'forty-five, and other papers relating to that rising;
by Blaikie, Walter Biggar, 1847-1928</ref>
[[File:Cardinal de Fleury by Rigaud.jpg|right|thumb|upright=0.8|alt=Cardinal Fleury, chief minister of France 1723–1743|[[André-Hercule de Fleury]], príomh-aire na Fraince 1723 go 1743; bhreathnaigh sé ar na Seacaibítigh mar arm neamhéifeachtach chun déileáil le cumhacht na Breataine]]
Ag an am céanna, faoi dheireadh na 1730idí, d'fhéach státairí na Fraince ar an leathnú thrádáil na Breataine i ndiaidh 1713 mar bhagairt do chothromaíocht na cumhachta san Eoraip, agus bhí na Stíobhairdigh ar cheann de roinnt roghanna féideartha chun é a laghdú. 

Mar sin féin, bhí ceannairc íseal-leibhéil i bhfad níos éifeachtaí ó thaobh costais ná athghairm chostasach, go háirithe ós rud é nach go mbeadh siad níos níos báúla don Fhrainc ná na Hanobharach,{{efn|Summarised in a British intelligence report of 1755; "...'tis not in the interest of France that the House of Stuart should ever be restored, as it would only unite the three Kingdoms against Them; England would have no exterior [threat] to mind, and [...] prevent any of its Descendants (the Stuarts) attempting anything against the Libertys or Religion of the People.''}} B'áit idéalach í [[Na Garbhchríocha|Garbhchríocha na hAlban]], mar gheall ar nádúr fánach shochaí na gclann, a n - iargúltacht agus a dtír-raon; ach mar a d'aithin go leor Albanach, bheadh éirí amach tubaisteach freisin don phobal áitiúil. [https://en.wikipedia.org/wiki/Jacobite_rising_of_1745#cite_note-FOOTNOTEZimmerman2003133-8]

Míshásamh an phobail in aghaidh cánacha a ghearr an rialtas i Londain, ba chúis le círéibeacha na cánach braiche 1725 agus círéibeacha Phorteous 1737. I mí an Mhárta 1743, cuireadh an 42ú Reisimint Choise a earcaíodh sna Garbhchríocha go dtí [[Flóndras]], d'ainneoin na tuisceana go raibh a seirbhís srianta d'Albain agus go raibh frithcheilg ghearrshaolach mar thoradh uirthi.

Mar sin féin, ní raibh na frithchealga faoi chúrsaí pá agus choinníollacha agus coinníollacha oibre neamhghnách, agus tharla na círéibeacha ba mheasa i 1725 i n[[Glaschú]], baile a thrácht Séarlas faoi i 1746 gur ''where I have no friends and who are not at pains to hide it.'

Mar thoradh ar dhíospóidí trádála idir an Spáinn agus an Bhreatain bhí [[Cogadh Chluas Jenkins]] 1739, agus ina dhiaidh sin bhí [[Cogadh Chomharbas na hOstaire]] i 1740 -41. Cuireadh iallach ar phríomh-aire na Breataine, [[Robert Walpole]], éirí as oifig i mí Feabhra 1742 ag comhaontas na dTóraithe agus na Fuigeanna Tírghrácha frith -Walpole, a ruaig a gcomhpháirtithe as an rialtas ansin.

D'iarr Toraithe a bhí ar buile, amhail an Diúc Beaufort cabhair ón bhFrainc chun Séamas a chur ar ais ar an gcoróin na Breataine.Cé gur léir nach raibh sa chogadh leis an mBreatain ach ceist ama, d’fhéach an Cairdinéal Fleury, príomh-aire ó 1723, ar na Seacaibítigh mar fhantasóirí neamhiontaofa, tuairim a bhí roinnte ag an chuid is mó d'airí na Fraince. Eisceacht ab ea an Marquis D'Argenson, a cheap [[Louis XV na Fraince|Louis XV]] mar Aire Gnóthaí Eachtracha bás a fháil i mí Eanáir 1743.<ref> Riding, Jacqueline (2016). Jacobites: A New History of the 45 Rebellion. Bloomsbury. ISBN 978-1408819128.</ref> 

==Iar-1715; An Seacaibíteachas sa Bhreatain==
[[File:Sir Watkin Williams, 3rd Bt of Llanforda.jpg|thumb|left|upright=0.7|An Breatnach de chuid na dTóraithe, Sir Watkin Williams-Wynn; bhí a bhástchóta spéirghorm ina shiombail Seacaibíteach]]
Cé gur fhan an Seacaibíteachas ina ghluaiseacht pholaitiúil shuntasach i 1745, bhí a scoilteanna inmheánacha ag éirí níos soiléire le linn an Éirí Amach; aithníonn an staraí Frank McLynn seacht bpríomhthiománaí, le dílseacht do na Stíobhardaigh an ceann is lú tábhachtach. Mheasc meastacháin de thacaíocht na Sasanach go háirithe neamhshuim do na Hanófaraigh le díograis do na Stíobhardaigh.

I measc na gcomhairleoirí sinsearacha a bhí ag Charles bhí deoraithe Éireannacha ar nós Seán Ó Súilleabháin, a bhí ag iarraidh Éire Chaitliceach neamhspleách, agus tailte a coigistíodh, tar éis Cogadh na hAon-déag mBliana, a thabhairt ar ais. Gheall Séamas II na deonuithe seo mar chúiteamh ar thacaíocht na nÉireannach i gCogadh an Dá Rí 1689–91, agus níorbh fhéidir ach Stiúbhartach ar ríchathaoir na Breataine Móire a chinntiú go gcomhlíonfaí iad.{{sfn|Stephen|2010|pp=55–58}}

I Sasana agus sa Bhreatain Bheag, ba iad na Tóraithe iad siúd a raibh comhbhrón Seacaibíteach acu go ginearálta, a b'fhearr straitéis mharsantach, a chuir béim ar thrádáil na Breataine a chosaint; measadh go raibh gealltanais talún costasach agus go príomha chun leasa na Hanófarach. Bhí sé seo láidir i mBardas Chathair Londain ach go háirithe, cé gur thug taidhleoirí faoi deara go raibh an fhreasúra i gcoinne caidreamh eachtrach fíor "only so long as English commerce does not suffer". <ref> Somerset, Anne (2012). Queen Anne; the Politics of Passion. HarperCollins. ISBN 978-0007203765.</ref>

D'fhulaing Éirí Amach 1715 i Sasana agus sa Bhreatain Bheag ó bheith feicthe mar éirí amach Caitliceach den chuid is mó, ós rud é go raibh an chuid is mó de na Toraithe thar a bheith frith-Chaitliceach. [https://en.wikipedia.org/wiki/Jacobite_rising_of_1745#cite_note-FOOTNOTELord2004131%E2%80%93136-21] Tar éis 1720, dhiúltaigh Walpole na péindlíthe frith-Chaitliceacha a chur i bhfeidhm, agus thug go leor acu tacaíocht don rialtais, ina measc an Diúc Norfolk, ceannaire neamhoifigiúil an phobail Chaitlicigh i Sasana. Cuireadh chun báis é tar éis Éirí Amach 1715, ach tugadh faoiseamh dó agus d'fhan sé i Londain le linn éirí amach 1745, ag tabhairt cuairte ar Sheoirse II chun a dhílseacht a dheimhniú.[https://en.wikipedia.org/wiki/Jacobite_rising_of_1745#cite_note-FOOTNOTEMcLynn1982102%E2%80%93103-22]

Sa bhliain 1745, fiú bhí na Tóraithe a bhí báúil le cúis na Stiúbhartach, bhí i bhfad níos mó imní orthu príomhacht Eaglais Shasana a chinntiú. Ina measc sin bhí í a chosaint ó Charles agus a chomhairleoirí Caitliceacha, na Preispitéirigh Albanacha a bhí mar chuid is mó dá arm nó na neamhaontaigh i gcoitinne; d'eascair go leor léirsithe "Seacaibíteacha" sa Bhreatain Bheag as naimhdeas d'athbheochan na Modhach sa Bhreatain Bheag san 18ú haois.[https://en.wikipedia.org/wiki/Jacobite_rising_of_1745#cite_note-FOOTNOTEMonod1993197%E2%80%93199-23] Theip ar na deoraithe Seacaibíteacha na ndifríochtaí seo a thuiscint, nó a oiread agus a bhain tacaíocht na dTóraithe ó dhifríochtaí beartais leis na Fuigeanna, ní dílseacht le cúis na Stiúbhartach.[https://en.wikipedia.org/wiki/Jacobite_rising_of_1745#cite_note-FOOTNOTEShinsuke201337_passim-19]
[[File:The Porteous Mob James Drummond.jpg|thumb|right|upright=1.0|alt=The 1737 Porteous Riots in Edinburgh|Léirigh círéibeacha [Porteous] 1737 i nDún Éideann go raibh cur i gcoinne na cumhachta polaitiúla a chailleadh, tar éis an Aontais ]]
Ba é Sir Watkin Williams-Wynn, úinéir talún i Sir Ddinbych agus Feisire Parlaiminte de chuid na dTóraithe, agus ceannaire 'Chumann an Róis Bháin', an Seacaibíteach ba mhó le rá. Bhuail sé le gníomhairí na Stiúbhartach arís agus arís eile idir 1740 agus 1744. agus gheall sé tacaíocht "if the Prince brought a French army "; sa deireadh, chaith sé an Éirí Amach i Londain, le rannpháirtíocht na Breataine Bige teoranta do bheirt eile, na dlíodóirí David Morgan agus William Vaughan.{{sfn|Riding|2016|pp=234–235}}

Tar éis Éirí Amach 1719, d'fhorchuir dlíthe nua pionóis ar chléir ''nonjuring'', iad siúd a dhiúltaigh dílseacht do réimeas Hanófarach a mhionnú, in ionad na Stiúbhartach. Don chuid is mó de chléir ''nonjuring'' Shasana, ba í an cheist ná an raibh sé ceadaithe dílseacht a mhionnú faoi dhó agus mar sin laghdaigh an fhadhb go nádúrtha de réir mar a fuair na sagairt seo bás. In Albain, chiallaigh difríochtaí foirceadlacha le tromlach Eaglais na hAlban gur chaomhnaigh siad a neamhspleáchas, a leanann sa lá atá inniu ann in Eaglais Easpagóideach na hAlban; tháinig go leor díobh siúd a ghlac páirt san Éirí Amach ó phobail Easpagóideacha ''nonjuring''. Mar sin féin, bhí an príomhspreagadh is cumhachtaí le haghaidh tacaíochta na hAlban i 1745 , ná cur i gcoinne an Aontais 1707, mar chreid siad nach raibh cailliúint an rialaithe pholaitiúil ag teacht leis an sochar eacnamaíoch braite ag teacht. Bhí sé seo suntasach go háirithe i nDún Éideann, iar-shuíomh Pharlaimint na hAlban, agus na nGarbhchríocha.{{sfn|Cruikshanks|2008|pp=96–97}}


Go hachomair, theastaigh ó Shéarlas ríchathaoir na Breataine Móire aontaithe a athéileamh agus rialú de réir phrionsabail cheart diaga ríthe agus an absalóideachais, smaointe a dhiúltaigh an Réabhlóid Ghlórmhar 1688 ach a threisigh a chomhairleoirí iontaofa, a raibh an chuid is mó díobh ina ndeoraithe fadtéarmacha Sasanacha nó ina gCaitliceach Éireannach. {{efn|Scots made up less than five percent of the Jacobite court in 1696 and 1709: by far the largest element were English, followed by Irish and French.}}{{sfn|Corp |2014|p=29}}  Bhí siad an-éagsúil ó na náisiúnaithe Protastúnacha Albanacha a chuimsigh formhór na tacaíochta Seacaibíteach i 1745, agus a chuir i gcoinne riail an Aontais, an Chaitliceachais agus na rialach "treallach ". {{sfn|Stephen|2010|p=49}}
==Séarlas in Albain==
==Naisc sheachtracha==
* [https://pub-prod-sdk.azurewebsites.net/api/file/4aa22e8b-bb50-44be-91f0-a5860109f1a4 Àrainneachd Eachdraidheil Alba: Ar-a-mach nan Seumasach: Fiosrachadh do thidsearan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210702105810/https://pub-prod-sdk.azurewebsites.net/api/file/4aa22e8b-bb50-44be-91f0-a5860109f1a4 |date=2021-07-02 }} 

* [http://www.bbc.co.uk/naidheachdan/35250672 BBC Naidheachdan 2016-01-07: Na Caimbeulaich agus an 45] ''(aithris bhideo 2:48 air leabhar ùr le Raghnall MacIlleDhuibh)''
* [http://www.bbc.co.uk/naidheachdan/38378555 BBC Naidheachdan 2016-12-20: Peilear ga lorg aig an Drochaid Bhàin] ''(2km siar air [[Drochaid an Aonachain]])''
* Chruinneachadh mòran bàrdachd agus sgeulachdan mu dheidhinn an aramach ann an [[Tobar an Dualchais]]. [http://www.tobarandualchais.co.uk/gd/results] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160518195523/http://www.tobarandualchais.co.uk/gd/results |date=2016-05-18 }}
* [http://learngaelic.net/litir/index.jsp?l=905 Litir do Luchd-ionnsachaidh mu dheidhinn Iain Spàinntich]
* [http://learngaelic.scot/litir/eachdraidh.jsp?l=128 Litir do Luchd-ionnsachaidh mu dheidhinn Bhlàir Chùil Lodair]
* Bàrdachd Sheumasach le mac Mhaighstir Alasdair ann an [https://wikisource.org/wiki/Author:Alasdair_mac_Mhaighstir_Alasdair Uicitobar.]

== Féach freisin ==

* [[Blàr Chùil Lodair]] (Cath Culloden), 1746

==Tagairtí==
{{reflist}}
[[Catagóir: Éirí Amach na Seacaibíteach 1745-1746 | ]]
[[Catagóir: 1745 sa Bhreatain Mhór]]
[[Catagóir: 1746 sa Bhreatain Mhór]]
[[Catagóir: Ionraí ar Shasana]]
 
[[Catagóir:1745]]
[[Catagóir:1748]]
[[Catagóir:Stair Shasana]]
[[Catagóir:Bliain an Phrionsa]]
[[Catagóir:Seacaibíteachas]]
[[Catagóir:Stair na hAlban]]