An ceart chun timpeallacht shláintiúil

Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.

Is ceart daonna é an ceart chun comhshaol sláintiúil nó an ceart chun timpeallachta inbhuanaithe agus shláintiúil a mholann eagraíochtaí um chearta an duine agus eagraíochtaí comhshaoil chun na córais éiceolaíochta a sholáthraíonn sláinte an duine a chosaint.[1][2][3] D’admhaigh Comhairle na Náisiún Aontaithe um Chearta an Duine an ceart le linn a 48ú seisiún i mí Dheireadh Fómhair 2021 in HRC/RES/48/13 [4] agus ina dhiaidh sin ag Comhthionól Ginearálta na Náisiún Aontaithe an 28 Iúil 2022 in A/RES/76/300.[5][6] Is minic a bhíonn an ceart sin ina bhunús do chosaint chearta an duine ag cosantóirí comhshaoil, amhail cosantóirí talún, cosantóirí uisce agus gníomhaithe ar chearta dúchasacha..

Tá an ceart idirnasctha le cearta daonna eile atá dírithe ar shláinte, amhail an ceart chun uisce agus sláintíochta, an ceart chun bia agus an ceart chun sláinte.[7] Baineann an ceart chun comhshaoil shláintiúil úsáid as cur chuige ar chearta an duine chun cáilíocht an chomhshaoil a chosaint ; tugann an cur chuige seo aghaidh ar thionchar na díobhála comhshaoil ar dhaoine aonair, i gcomparáid leis an gcur chuige níos traidisiúnta maidir le rialáil comhshaoil a dhíríonn ar thionchair ar stáit eile nó ar an gcomhshaol féin.[8] Ach is cur chuige eile maidir le cosaint an chomhshaoil cearta an dúlra, a dhéanann iarracht na cearta atá ag daoine agus ag corparáidí a leathnú go dtí an dúlra chomh maith.[9]

Léiríonn an ghrianghraf ón spás seo an teicníc teasc is dó feadh Abhainn Xingu (Rio) in oirthuaisceart stát Matto Grasso, an Bhrasaíl. Tógadh an íomhá ón Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta, ardán as ar féidir le spásairí íomhánna den Domhan a ghlacadh ó uillinneacha éagsúla féachana. Ligeann peirspictíocht na híomhá seo léirshamhlú suntasach a dhéanamh ar an shuíomh cothrománach ceartingearach agus ar mhéid na línte dóiteáin in aice leis an abhainn, chomh maith le tuiscint a sholáthar ar struchtúr ingearach na sraoilleanna deataigh mar gheall ar an uillinn amhairc agus an scáthú.

Ról an stáit[cuir in eagar | athraigh foinse]

Cruthaíonn an ceart oibleagáid ar an stát dlíthe comhshaoil a rialáil agus a fhorfheidhmiú, truailliú a rialú, agus ceartas agus cosaintí a sholáthar ar shlí eile do phobail a ndéanann fadhbanna comhshaoil dochar dóibh.[8] Ba cheart tábhachtach é an ceart ar thimpeallacht shláintiúil chun fasaigh dhlíthiúla comhshaoil a chruthú do dhlíthíocht an athraithe aeráide agus saincheisteanna comhshaoil eile.[10]

Cur chuige idirnáisiúnta[cuir in eagar | athraigh foinse]

Go stairiúil, ní aithníonn ionstraimí cearta daonna móra na Náisiún Aontaithe, amhail an Dearbhú Uilechoiteann um Chearta an Duine, an Cúnant Idirnáisiúnta ar Chearta Sibhialta agus Polaitiúla nó an Cúnant Idirnáisiúnta ar Chearta Eacnamaíochta, Sóisialta agus Cultúir an ceart chun timpeallacht shláintiúil.[3] Aithnítear an ceart i nDearbhú Stócólm 1972, ach ní doiciméad atá ina cheangal ó thaobh dlí é. Ní úsáidtear teanga chearta an duine i nDearbhú Rio 1992, cé go sonraítear ann go mbeidh rochtain ag daoine aonair ar fhaisnéis maidir le cúrsaí comhshaoil, rannpháirtíocht i gcinnteoireacht, agus rochtain ar cheartas.[11] Dá nglacfaí leis, bheadh rún na Náisiún Aontaithe atá molta faoi láthair, an Comhaontú Domhanda don Chomhshaol, ar an gcéad ionstraim de chuid na Náisiún Aontaithe um chearta an duine a chuimseodh an ceart chun timpeallacht shláintiúil.[12]

D’aithin breis is 150 stát sna NA go neamhspleách an ceart i bhfoirm éigin trí reachtaíocht, dlíthíocht, dlí bunreachtúil, dlí na gconarthaí nó údarás dlíthiúil eile.[7] Cuimsítear i gCairt na hAfraice um Chearta an Duine agus um Chearta Pobal, i gCoinbhinsiún Mheiriceá um Chearta an Duine, i gComhaontú Escazu, i gCairt Arabach um Chearta an Duine, agus i nDearbhú ASEAN um Chearta an Duine, ceart chun timpeallacht shláintiúil..[3] [13][14] Tagraíonn creataí eile um chearta an duine, amhail an Coinbhinsiúin um Chearta an Linbh do shaincheisteanna comhshaoil mar a bhaineann siad le fócas an chreata, sa chás seo cearta leanaí.[13]

Tá moltaí déanta ag Rapóirtéirí Speisialta na Náisiún Aontaithe ar Chearta an Duine agus ar an gComhshaol John H. Knox (2012–2018) agus David R. Boyd (2018–) maidir le conas na cearta seo a chur ar bhonn foirmiúil sa dlí idirnáisiúnta.[3] [15] Thacaigh roinnt coistí ag leibhéal na NA, chomh maith le pobail dhlíthiúla áitiúla mar Bharra Chathair Nua-Eabhrac, [16] é seo, sa bhliain 2020.

Tá an ceart ar thimpeallacht shláintiúil ag croílár an chur chuige idirnáisiúnta i leith chearta an duineagus athrú aeráide.[17][18] Cuireann Oifig an Ard-Choimisinéir un Chearta an Duine (OACCD) éifeachtaí an athraithe aeráide ar chearta an duine i láthair i mbileog fíricí leis na ceisteanna is minice a chuirtear ar an ábhar.[19]

Rún ón gComhairle um Chearta an Duine de chuid na NA[cuir in eagar | athraigh foinse]

Sa bhliain 2021, le linn a 48ú seisiún, ghlac Comhairle na Náisiún Aontaithe um Chearta an Duine rún (a chuir an croíghrúpa a chuimsigh Cósta Ríce, Maracó, an tSlóivéin, an Eilvéis agus Oileáin Mhaildíve, agus Cósta Ríce mar shealbhóir pinn air), ag aithint “ The human right to a clean, healthy and sustainable environment", ag marcáil an chéad uair a d'fhógair an comhlacht go raibh ceart ag an duine.[4]{[20][21] Níl an rún ina cheangal dlí, ach tugann sé cuireadh do Chomhthionól Ginearálta na Náisiún Aontaithe an t-ábhar a bhreithniú.[20]

Rún Chomhthionóil Ghinearálta na NA[cuir in eagar | athraigh foinse]

Sa bhliain 2022, le linn a 76ú seisiún, ghlac Comhthionól Ginearálta na Náisiún Aontaithe rún a chuir croíghrúpa ar aghaidh lena n-áirítear Costa Rica, Maracó, an tSlóivéin, an Eilvéis, agus Oileáin Mhaildíve, ag aithint ceart an duine ar thimpeallacht ghlan, shláintiúil agus inbhuanaithe arís.[22] Chuir Ard-Choimisinéir na NA um Chearta an Duine Michelle Bachelet [23] agus rapóirtéirí speisialta iolracha fáilte roimh an bhfógra.[24] Ar an gcaoi chéanna, cheiliúir baill d'eagraíochtaí na sochaí sibhialta sliocht an rúin mar chinneadh cinniúnacha spreagfaidh athruithe amach anseo.[25][26]

Tagairtí[cuir in eagar | athraigh foinse]

  1. ↑ “The Case for a Right to a Healthy Environment” (en). Human Rights Watch (2018-03-01). Dáta rochtana: 2021-02-10.
  2. ↑ “The Time is Now for the UN to Formally Recognize the Right to a Healthy and Sustainable Environment” (en-US). Center for International Environmental Law (2018-10-25). Dáta rochtana: 2021-02-10.
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 Knox (2020-10-13). "Constructing the Human Right to a Healthy Environment" (as en). Annual Review of Law and Social Science 16 (1): 79–95. doi:10.1146/annurev-lawsocsci-031720-074856. ISSN 1550-3585.  Curtha i gcartlann 2021-04-07 ar an Wayback Machine
  4. ↑ 4.0 4.1 “OHCHR | Bachelet hails landmark recognition that having a healthy environment is a human right”. www.ohchr.org. Dáta rochtana: 2021-10-09.
  5. ↑ “Historic day for human rights and a healthy planet: UN expert” (en). OHCHR. Dáta rochtana: 2022-08-05.
  6. ↑ “UN General Assembly declares access to clean and healthy environment a universal human right” (en). UN News (2022-07-28). Dáta rochtana: 2022-08-05.
  7. ↑ 7.0 7.1 “OHCHR | Good practices on the right to a healthy environment”. www.ohchr.org. Dáta rochtana: 2021-02-10.
  8. ↑ 8.0 8.1 Boyle (2012-08-01). "Human Rights and the Environment: Where Next?" (as en). European Journal of International Law 23 (3): 613–642. doi:10.1093/ejil/chs054. ISSN 0938-5428. 
  9. ↑ Halpern. “Rights to Nature vs Rights of Nature” (en-US). Dáta rochtana: 2021-02-10.
  10. ↑ Varvastian (2019-04-10). "The Human Right to a Clean and Healthy Environment in Climate Change Litigation" (as en). 
  11. ↑ “UNEP - Principle 10 and the Bali Guideline” (26 April 2018).
  12. ↑ Knox (April 2019). "The Global Pact for the Environment: At the crossroads of human rights and the environment". RECIEL (28) 1: 40–47. doi:10.1111/reel.12287. 
  13. ↑ 13.0 13.1 Shelton (2002). "Human Rights, Health & Environmental Protection: Linkages in Law & Practice". World Health Organization. 
  14. ↑ “Regional Agreement on Access to Information, Public Participation and Justice in Environmental Matters in Latin America and the Caribbean”. CEPAL (4 March 2018). Dáta rochtana: 20 April 2021.
  15. ↑ “OHCHR | Right to a healthy and sustainable environment”. www.ohchr.org. Dáta rochtana: 2021-02-10.
  16. ↑ “Human Right to a Healthy Environment: UN Formal Recognition” (en). nycbar.org. Dáta rochtana: 2021-02-10.
  17. ↑ Cooper. “How the new human right to a healthy environment could accelerate New Zealand's action on climate change” (en). The Conversation. Dáta rochtana: 2021-11-30.
  18. ↑ “Why having a clean and healthy environment is a human right” (en). World Economic Forum. Dáta rochtana: 2021-11-30.
  19. ↑ “Frequently Asked Questions on Human Rights and Climate Change” (en). ohchr.org. Dáta rochtana: 2021-05-07.
  20. ↑ 20.0 20.1 “Access to a healthy environment, declared a human right by UN rights council” (en). UN News (2021-10-08). Cartlannaíodh an bunleathanach ar 2021-10-09. Dáta rochtana: 2021-10-09.
  21. ↑ Farge (2021-10-08). "UN declares access to a clean environment a human right" (en). Reuters. Cartlannaíodh an bunleathanach ar 2021-10-09. Dáta rochtana: 2021-10-09.
  22. ↑ “General Assembly of the United Nations” (EN). www.un.org. Dáta rochtana: 2022-08-05.
  23. ↑ “Bachelet calls for urgent action to realize human right to healthy environment following recognition by UN General Assembly” (en). OHCHR. Dáta rochtana: 2022-08-05.
  24. ↑ “UN General Assembly declares access to clean and healthy environment a universal human right” (en). UN News (2022-07-28). Dáta rochtana: 2022-08-05.
  25. ↑ “Franciscans International: News”. franciscansinternational.org. Dáta rochtana: 2022-08-05.
  26. ↑ “VICTORY: UNGA Recognizes Right to a Healthy Environment For All” (en-US). Center for International Environmental Law. Dáta rochtana: 2022-08-05.
Aisghafa ó "https://ga.wikipedia.org/w/index.php?title=An_ceart_chun_timpeallacht_shláintiúil&oldid=1204943"