Amlíne logartamach mionsonraithe

Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.
Jump to navigation Jump to search

Taispeánann an amlíne seo stair iomlán na cruinne, na domhna, agus na daonnachta i dtábla. Sainmhínítear gach ró i mblianta ó shin, blianta roimh an dáta reatha. I ngach cill den tábla ar dheis, tugtar tagairtí d’imeachtaí nó do dhaoine suntasacha, in ord croineolaíoch laistigh den chill.

Freagraíonn gach ró le hathrú logartamach (den am roimh an lá inniu) de thart ar 0.1 (ag baint úsáide as an logarithm go bonn 10). Tógtar na pointí roinnte ó uimhreacha Renard R’20. Mar sin is ionann gach líne agus thart ar 21% den am óna tús go dtí seo.

Tá an tábla roinnte ina chodanna le fo-cheannteidil. Tá timpeall 68% den am i ngach ceann de na rannóga seo ó thús na coda go dtí seo.

An t-am atá thart[cuir in eagar | athraigh foinse]

13,800 go 5,500 milliún bliain ó shin[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eatramh ama, roimh an am reatha (a = annus (bliain)) Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
13.8 Ga - 11 Ga Ollphléasc. Cruthú agus éabhlóid na réaltraí. Breith HD 140283, "réalta Methuselah", de réir dealraimh níos mó ná 14 Ga ó shin. Na chéad cuasáir, ré ináitrithe.[1] Foirmeacha NGC 6522 de bhraislí réalta. Tá braislí réalta Omega Centauri ag foirmiú.
11 Ga - 9 Ga Foirmiú an chórais phláinéid Gliese 581, BX442 (an réaltra bíseach mór-stíl is sine a breathnaíodh), braisle cruinneogach NGC 2808, an réalta dearg ollmhór Mu Cephei agus an réaltra Andraiméide. B’fhéidir gur cruthaíodh Réalta Barnard (réalta abhac dearg in aice láimhe).
9 Ga - 7 Ga Imbhuaileann réaltra le Bealach na Bó Finne, rud a fhágann go bhfuil daonra réalta Gaia-Enceladus mar a thugtar air. Cruthaítear Gliese 876 agus a pláinéid.[2]
7 Ga - 5.5 Ga Breith Alpha Centauri

5,500 go 1,800 milliún bliain ó shin[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eatramh ama, roimh an am reatha (a = annus (bliain)) Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
5.5 Ga - 4.5 Ga Foirmiú na gréine, an grianchóras, an domhan, an ghealach.
4.5 Ga - 3.5 Ga Réamh-Chaimbriach (Háidéach, luath-Aircéach) Buamáil mhór déanach (b’fhéidir). Bunús an tsaoil. Na foirmeacha beatha is luaithe atá ar eolas: méideanna neamhghnácha arda d’ iseatóip charbóin éadroma, comhartha coitianta den saol, atá le fáil i 4.25 Ga sean-thaiscí mianraí i gCnoic Jack san Astráil Thiar. Sinsear coitianta uilíoch deireanach. Fianaise ar mhiocrorgánaigh ó gaothairí hidrothermacha; graifít bithghéine i 3.7 Ga sean-charraigeacha meiteadríodair a aimsíodh in Iarthar na Graonlainne. Scaradh baictéir agus aircéigh.
3.5 Ga - 2.8 Ga Aircéach Iontaisí mata miocróbach agus comharthaí beatha ar domhan in Iarthar na hAstráile. Strómatailítí. Cianbhaictéir féideartha (fótaisintéis). Cratóin a chobhsú. Féadfaidh bithmharcóirí sterane na eocaróit is luaithe a chur in iúl. An cráitéar is mó a d’fhéadfadh a bheith ar an domhan ar Oileán Maniitsoq, an Ghraonlainn.
2.8 Ga - 2.2 Ga Deireadh an Aircéách, Prótarasóch (Pailéprótarasóch) Ocsaídiú Mór. Tús oighearshruth Úrónach. Mór-ranna ag foirmiú.
2.2 Ga - 1.8 Ga Pailéprótarasóch Deireadh le h-oighearshruth Úrónach. Iontaisí Grypania. Na chéad iontaisí chianbhaictéir gan athbhrí, in Oileáin Belcher. Acitarch eocaróiteach (is dócha). Cruthaíonn bóilíd níos mó ná 10km an Cráitéar Vredefort. Bealach na Bó Finne ag cur isteach ar imbhualadh. Titeann leibhéil ocsaigine go hachomair (diaidh ar ndiaidh). Cruthaíonn bóilídtrastomhas 10km Abhantrach Sudbury. Columbia (sár-réigiún). Rianta de 24-isopropylcholestane, spúinsí b’fhéidir.

1,800 go 550 milliún bliain ó shin[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eatramh ama, roimh an am reatha (a = annus (bliain)) Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
1.8 Ga - 1.4 Ga Deireadh anPrótarasóch, tús na Méiseaprótarasóch (Cailimeach) Iontaisí algaí dearga (eocaróit).[3] Tugann creimeadh eibhir copar, sinc agus moluibdín isteach in uisce dromchla.
1.4 Ga - 1.1 Ga Eicteasach, Stéineach Eocaróit le fáil i lochanna.
1.1 Ga - 900 Ma Deireadh an Méiseaprótarasóch, tús na Neoprótarasóch (Tónach) Cruinniú den sár-réigiún Róidinia. Dealramh gnéis (b’fhéidir). Rianta ainmhithe cosúil le spúinsí.
900 Ma - 700 Ma Tónach Fungas trastíre.[4][5] Réabadh Róidinia, tús an oighrithe Sturtach, an Domhan Liathróid Sneachta a d’fhéadfadh a bheith ann, stopann an bolcánacht ar Véineas.
700 Ma - 550 Ma Crióigineach, Eidiacarach Foirmiú for-ilchríoch na Panóine, sosanna ansin síos san Labhráis, Gonduanalainn, Angaraland agus Bailtice. Oighearshruth Marinóach. An chéad saol neamh-mhicreascópach (fána Eidiacarach). Raonomorpha. Turas Shuram de δ13C, is dócha a bhain le hardú ainmhithe Artrapód Yilingia.[6]

550 go 180 milliún bliain ó shin[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eatramh ama, roimh an am reatha (a = annus (bliain)) Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
550 Ma - 450 Ma Deireadh Réamh-Chaimbriach, tús Aeón Fanarasóch agus Pailéasóch (Caimbriach, Ordaivíseach) Pléascadh Caimbriach. Iasc e.g. Myllokunmingia agus Pikaia. Na chéad conódóntaigh. Tríliopaít. Tá gach fíleam mianraithe nua-aimseartha i láthair.[7] Débhlaoscacha. Artrapóid cheannasacha go dtí gur tháinig na nátalais.[8] Múchadh mais deireadh Botomach. Cruth na Sléibhte Apaláiseacha. Na chéad iontaisí plandaí ar domhan. Bithéagsúlú Mór Ordaivíseach. Na chéad Eurypteridí nó "scairpeanna farraige". Mar thoradh ar an imbhualadh astaróideach tá grúpa dreigít coindríte L agus roinnt cráitéir ca. 470 Ma (imeacht dreigíte Ordaivíseach).[9] Oighearshruth Aindéach-Sahárach. An chéad méadail mhéarach, conair mhara, placaideirmí, iasc loingeánach (e.g. siorcanna), agus Osteichthyes. An chéad fhianaise shoiléir ar artrapóid talún (scairpeanna).
450 Ma - 350 Ma Siliúrach, Deavónach Múchadh Ordaivíseach-Siliúrach. Prototaicsítí, orgánach cosúil le crainn, fungas nó crotal is dócha. An chéad adhmad.[10] Jaekelopterus rhenaniae. Labyrinthodontia, an grúpa a chuimsíonn reiptílí agus mamaigh. Tá archaeopteris (crainn cosúil le raithneach), Tiktaalik (iasc scamhógachach) ag fánaíocht ar an talamh. Ichthyostega. Na chéad amfaibiaigh, síolta, Coelacanthiformes. Imeacht Kellwasser. Níl mórán artrapóid fágtha ar talamh. Tús Bearna Romer sa taifead teitreapóide.
350 Ma - 280 Ma Carbónmhar, tús na Peirmeach Oighearshruth Karoo. Foirmiú for-ilchríoch Pangea. Ardaíonn leibhéil ocsaigine agus déanann ainmhithe coilíniú ar an talamh an dara huair. Feithidí sciathánacha agus reptiliomorfacha ar dtús mar Eogyrinus. Synaipsidí agus ansin pelycosáir (réamhtheachtaithe de mamaigh). Reiptílí. Titim na Foraoise Bháistí Carbónmhara.
280 Ma - 220 Ma Deireadh an Peirmeach, tús na Triasach Cíocáidí, raithneach síl. Sroicheann ocsaigin san atmaisféar a uasmhéid, timpeall 30%.[11] Díríonn Gorgonopsianaí agus téaraipsidigh eile (réamhtheachtaithe ar mhamaigh) peilicosáranna mar ainmhithe talún ceannasacha. Imeacht díothaithe deiridh Capitanach. [12] Cynodontaigh (réamhtheachtaithe mamaigh). An chéad homeothermaigh, ainmhithe le fuil te.[13] Briseadh na Gaistí Sibéarach agus Múchadh Peirmeach-Triasach. Rianta dineasáir.[14][15] 40° C de theocht na farraige le linn díothaithe Olanacach. Turtair. Arcasár, forlámhas na Suchianaigh (réamhtheachtaithe na crogall). Na chéad teireasáir, iochtasáir. Dineasáir. Gymnospermae ceannasach. Flóra Dicroidium atá coitianta ar talamh. Cruthaíodh cráitéaran Taiscumar Manicouagach. Na chéad laghairteanna.
220 Ma - 180 Ma Deireadh na Triasach, tús na hIúrasach Na chéad crónghiúisí. Brúchtadh magmatach an Atlantaigh Láir agus díothacht Triasach-Iúrasach. Sroicheann ocsaigin san atmaisféar leibhéal íseal de thart ar 12%. Pangaea a bhriseadh isteach i nGonduanalainn agus san Labhráise. Mamaigh. Sárapóid, carnosáir, steigeasáir. Láimhdeachas Tórcach (díothaithe). Briseann Gonduanalainn suas.

180 - 55 milliún bliain ó shin[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eatramh ama, roimh an am reatha (a = annus (bliain)) Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
180 Ma - 140 Ma Iúrasach Scarann fo-réigiún na hIndia ó Oirthear Gonduanalainn. Juramaia sinensis, an chéad mhamach eutheriach is eol. Na chéad éin (Aircéipteiric). Is ainmhithe talún ceannasacha iad dineasáir. Imbhuaileann scamaill Magellanic móra agus beaga.[16][17]
140 Ma - 110 Ma An Luath-Chailceach (Aipteach) Plandaí bláthanna. An chéad enantiorniths . Brúchtadh Ontong Java. Nathracha ar a dtugtar ar dtús. Imeacht anocsaineach aigéanach luath Aipteach. Farraige fionnuar ag 5° C ar feadh 2 mhilliún bliain. [18] Na chéad iontaisí monaitréimeach ar a dtugtar. Sinodelphys, an chéad marsúipiach ar a dtugtar. Eomaia, cosúil le mamaigh placaintigh.
110 Ma - 90 Ma Albach, Cailceach Uachtarach, Ceineamánach, Turónach Seolann ollbholcán in oirthear na hAstráile cáithníní chuig an gcósta thiar.[19] Beacha. Tá go leor foirmeacha ag mamaigh. [20] Imeacht teorann Ceineamánach-Turónach (aigéin anocsaineacha ar feadh leath mhilliún bliain),[21] díothú iochtasáir.
90 Ma - 70 Ma Cóiniacach, Santónach, Campánach Ceannas roisidí angaispeirme. Tá na Sléibhte Creagacha ag tosú ag foirmiú. Fágann an tSéalainn an Astráil. Is creachadóirí mara ceannasacha iad mosasáir.
70 Ma - 55 Ma Máistríteach, Sealadh Pailéicéineach Fianaise ar fhéar i mbualtrach dineasáir (coprailít). Crogaill. Scaradh Madagascar ón India. Cruthaíonn bóilíd an cráitéar Chicxulub. Gaistí na Deccan. Díobhaí K-T, dineasáir neamh-éanacha. Is iad mamaigh is mó. Titanoboa, an nathair is mó ar a dtugtar. Eritherium, an chéad proboscaid ar a dtugtar. Léamair. Uasmhéid teirmeach an phasáiste Paloicéineach-Eoicéineach.

55 - 18 milliún bliain ó shin[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eatramh ama, roimh an am reatha (a = annus (bliain)) Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
55 Ma - 45 Ma Eoicéineach, Ípriseach, Lúitéiteach An chéad creodont. An chéad eachaí, an Eohippus nó Hyracotherium. Na hAindéis tosú ag ardú. Laghdaíonn imeacht Azolla dé-ocsaíd charbóin san atmaisféar. Imbhuaileann an India leis an Áise, ag breith na Himiléithe. Na chéad céiticigh (míolta móra) agus antrapóidigh.
45 Ma - 35 Ma Lúitéiteach, Bartanach, Priabónach Trasnaíonn na príomhaigh an tAtlantach go Meiriceá Theas, moncaí domhain úir. An chéad ainmhí cosúil le eilifint, an Moeritherium. Féar coitianta. Cráitéar Popigai sa tSibéir. 90  Cráitéar Chuan Chesapeake.
35 Ma - 28 Ma Deireadh an Eoicéineach, tús an Olagaicéineach ( Rúpalach) Oscailt Mhuir na Tasmáine agus Pasáiste Drake, rud a fhágann gur féidir Sruthán Ciorcánach Antartach a chruthú. Mysticeti. Crios Gouldian cruthaithe. Tosaíonn na hAlpa ag ardú. An Chéad Paraceratherium thart ar 6 méadarairde. Brúchtadh pléascach ar La Garita Caldera i Colorado.
28 Ma - 22 Ma Seatach Pelagornis sandersi, an t-éan eitilte is mó ar a dtugtar le 7 méadar. Puijila darwini, eite-chosach go luath. Daeodon shoshonensis.
22 Ma - 18 Ma Méicéineach (Acatánach) Ursavus - sinsear na béir .

18 go 5.5 milliún bliain ó shin[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eatramh ama, roimh an am reatha (a = annus (bliain)) Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
18 Ma - 14 Ma Méicéineach(Burdagalach, Langach) Tá Antartaice clúdaithe le leac oighir den chuid is mó. Imbhuaileann an Afraic agus an Araib leis an Eoráise, ag deireadh na Téitise. Grúpa Basalt Abhainn na Colóime. An chéad deinotheres, cosúil le eilifint ach le tosg ar an fhód íochtarach. Nördlinger Ries . Suaitheadh aeráide Méicéineach is airde, suaitheadh Meán-Mhéicéineach. Homainidscartha ón Giobún.
14 Ma - 11 Ma Seireavalach Deireadh na hoiriúnuithe. Anoiapithecus brevirostris, ceann de na homainidí is luaithe, sa Spáinn.
11 Ma - 9 Ma Tortónach Sroicheann na Sléibhte Oilimpeacha an airde atá acu faoi láthair. Rudapithecus, ápa déchosach.[22][23]
9 Ma - 7 Ma Tortónach An chéad Gigantopithecus, moncaí de bheagnach 3m airde. Féara C4 ag éirí coitianta. Trasnaíonn crogaill an tAtlantach go Meiriceá.
7 Ma - 5.5 Ma Meisineach Grecopithecus ("moncaí Gréagach"), sinsear homainin b’fhéidir.. 'Toumaï', den speiceas Sahelanthropus tchadensis, roinnt tréithe daonna. Thylacosmilus, marsúipiach fiaclach ó Mheiriceá Theas. Orrorin tugenensis, hoiminin féideartha. Lorg coise homainid dealraitheach in aice le Trachilos, ar an gCréit.[24] [25] An Mheánmhuir ag triomú ( géarchéim salandachta Meisineach).

5.5 go 1.8 milliún bliain ó shin[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eatramh ama, roimh an am reatha (a = annus (bliain)) Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
5.5 Ma go 4.5 Ma Pléicéineach (Zaincleach) Tairmtheacht Pléicéineach. Ardipithecus ramidus, Australopithecus anamensis. Éagsúlacht idir béar bán agus béar donn.[26] Dáta féideartha an cráitéar Karakul 52 sa Táidsíceastáin .
4.5 Ma - 3.5 Ma ZaincleachZaincleach An chéad Australopithecus afarensis, ápa mór déchosach. Lorg coise iontaise Homainin i Laetoli, an Tansáin.
3.5 Ma - 2.8 Ma Piaicéansach Fianaise ar úsáid uirlisí cloiche le A. afarensis.[27][28]Cailleann an líne dhaonna fionnaidh (diaidh ar ndiaidh).[29] Am a d’fhéadfadh a bheith ag Cuing Phanama ag nascadh Meiriceá Theas agus Meiriceá Láir. Malartú iontach ar fhiadhúlra idir-Mheiriceánach. Lucy, ball den speiceas Australopithecus afarensis. Megatherium, spadán trastíre .
2.8 Ma - 2.2 Ma Deireadh Pléicéineach, tús Pléisticéineach (Geileasach) Tús na hOighearaoise reatha, ar a dtugtar an Oighearshruth Ceathartha. Homo habilis. Múchadh na teorann Pléicéineach-Pléisticéineach de meigeafán mara, lena n-áirítear an siorc Megalodon,[30] a d’fhéadfadh a bheith mar thoradh ar ollnóva gar don Chumann Scairp-Cheinteár, a thaisc <sup id="mwAt8">60</sup>Fe ar an Domhan.[31][32] Uirlisí Oldomhach a úsáidtear in aice le Gona, an Aetóip. Úsáid fhéideartha uirlisí i Siwalik, an India.[33] Tionchar an astaróideach Eltanin (1-4 km ar trastomhas) san Aigéan Ciúin. Réada cloiche i Longgupo (Fána Cnámh Dragan) sa tSín.[34]
2.2 Ma - 1.8 Ma GeileasachGeileasach Island Park Caldera i Wyoming agus Idaho. Homo erectus. Homo georgicus (Homo erectus georgicus ) i Dmanissi, sa tSeoirsia agus i Xiaochangliang, an tSín. Australopithecus sediba. Homo ergaster san Afraic. Na chéad chomharthaí de chultúr Acheuleach sa Chéinia. Éin sceimhle is deireanaí.

1.8 milliún go 550,000 bliain ó shin[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eatramh ama, roimh an am reatha (a = annus (bliain)) Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
1.8 Ma - 1.4 Ma Calábrach An chéad aiseanna láimhe fíor. Homo erectus san Eoraip.
1.4 Ma - 1.1 Ma Calábrach Pléascann Caildéara Henry's Fork in Idaho.
1.1 Ma - 900 ka Calábrach Réada cloiche ar Flores, déanta ag homainíní.[35] Chuige seo bhí gá le trasnú farraigí ar a laghad 19 ciliméadair.[36] Cruthúnas féideartha ar chócaireacht thar tine.[37][38] Cráitéar Zhamanshin 14 ciliméadair déanta sa Chasacstáin . Lorg agus uirlisí homainin i Sasana.
900 ka - 700 ka Deireadh an Calábrach, tús an Siobánach Báid. Homo in Xian de Yun (Hubei), ag roinnt tréithe Homo erectus agus Homo sapiens.[39][40] Fianaise ar úsáid tine,[41] ológa, dearcáin, agus bianna eile bunaithe ar phlandaí,[42][43], ag Iníonacha Dhroichead Iacób, an Phalaistín. Inbhéartú Brunhes-Matuyama, an inbhéartú deireanach ar réimse maighnéadach an domhain. Fear Péicing. Homaininí i láthair i Luçon, na hOileáin Fhilipíneacha, sinsear féideartha fear an Flores. [44][45] Créatúir cosúil le Fear Flores.[46]
700 ka - 550 ka Siobánach Oighearshruthú Günz. Leathnaíonn an Caildéara Yellowstone an Tuf Lava Creek thar iarthar Mheiriceá Thuaidh. Homo antecessor sa Spáinn. Léiríonn marcanna gearrtha ar chnámha an duine canablacht.[47]

550,000 - 180,000 bliain ó shin[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eatramh ama, roimh an am reatha. a = annus (bliain) Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
550 ka - 450 ka Siobánach Pointí cloiche (le haghaidh sleánna b’fhéidir) a úsáideann giall Heidelberg san Afraic Theas. Eitseáil ar bhlaosc i Oileán na Tríonóide in Oirthear Iava, arna tháirgeadh ag Homo erectus.[48] Giall Heidelberg sa Ghearmáin, sa Fhrainc agus sa Ghréig. An sleá is sine, Clacton-on-Sea.[49]
450 ka - 350 ka Siobánach Véineas Tan-Tan agus Véineas Berekhat Ram. An chéad chuma ar thréithe protai-Néandartálach. Homaininí Sima de los Huesos en Atapuerca, a bhaineann leis na Néandartálaigh.[50] Dronnchlaonas Weald - Artois briste ag folús brúidiúil ollmhór loch oighreach, ag cruthú gleann faoin Caolas Dover.[51] Líocha. Sleánna Schöningen.[52] Lorg coise homaininí i Ciampate del Diavolo.
350 ka - 280 ka Siobánach Fianaise ar úsáid tine chun cloch a réamhchóireáil chun lanna a dhéanamh, ag Uaimh Qesem sa Phalaistín.[53][54] An Homo sapiens is sine fós ar eolas i Djebel Irhoud i Maracó. Ollnóva Geminga.
280 ka - 220 ka Siobánach Bean Jinniushan in aice leis an gCóiré, le gnéithe idir Homo erectus agus Homo sapiens . Cnámharlaigh Homo naledi i gcóras uaimh Rising Star, an Afraic Theas. Am measta Adam Y. crómasómach [55] , [56] Leapa fuinseoige agus féir [57] . Cruthaíodh Pas de Calais, tá an Bhreatain (b’fhéidir) ag éirí mar oileán den chéad uair. Dáta dealraitheach na n-uirlisí cloiche ar shuíomh Hueyatlaco i Meicsiceo.
220 ka - 180 ka Siobánach Homo sapiens sa Ghréig.[58][59] Fear Dali sa tSín. Greamachán. Fear Kibish san Aetóip. Homo sapiens ag Uaimh Misliya sa Phalaistín.[60][61]

180,000 - 55 000 bliain ó shin[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eatramh ama, roimh an am reatha. a = annus (bliain) Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
180 ka - 140 ka Siobanach Leideanna ciorclacha faoi thalamh de aolchoinnle a thóg na Néandartálaigh.[62][63] Úsáid ócar, lanna cloiche mín agus bia mara ag Pinnacle Point, an Afraic Theas.[64] Fianaise shoiléir ar róstadh luibhe (riosóim Hypoxis). [65][66] Fear Denisova (sa Tibéid). [67][68] Am measta Oíche Miteacoindreach. Tús an chultúir Aiteireach.
140 ka - 110 ka Deireadh an Siobanach, tus an Tarantach Deireadh an Oighriú Sálach, Ímeach idiroidhreacha. Dealramh ar thréithe Néandartál lán-chuimsitheacha. Uirlisí cloiche sa Chréit (40 ón talamh in aice láimhe).[69] Comharthaí Homo i California.[70][71] Rinne Néandartálaigh ornáidí ó chrúba iolair.[72][73] Tá teocht níos airde go ginearálta i rith na Ímeach idiroidhreacha ná le linn na Sealad Holaicéineach. Fianaise ó dhaoine in iardheisceart Victoria (an Astráil).[74] Cuisle thuire déanach Ímeach.[75] Uirlisí a úsáidtear ar shuíomh Talepu i Sulawesi.[76][77] Seodra sliogáin sa Spáinn, a rinne Néandartálaigh de réir cosúlachta.[78]
110 ka - 90 ka Tarantach Báistiúil Abbassia. Cruthúnas deireanach ar Homo erectus.[79] Blaoscanna pollta, a úsáidtear mar phéarlaí is dócha, ag Uaimh Es Skhul ar Sliabh Chairmeil. Ealaín Denisóbhach (línte comhthreomhara).[80][81] Daoine le fiacla nua-aimseartha sa tSín (Uaimh Fuyan, idir 80 agus 120 ka).[82] Péintéireacht déanta in Uaimh Blombos. Fear Flores, méadar amháin ar airde ar Oileán Flores (an Indinéis). Adhlacadh daonna i Jebel al-Qafzeh san Phalaistín.
90 ka - 70 ka Tarantach Harpún. Coirníní sliogáin in Uaimheanna Taforalt, Maracó. Úsáid an bullata ocotea feithidicíd i mbruscar in Uaimh Sibudu san Afraic Theas. Uirlisí a rinneadh i Kota Tampan, an Mhalaeisia, is dócha le Homo sapiens. Dearaí teibí greanta ar ócra agus de réir scála faoi bhrú ag Uaimh Blombos san Afraic Theas. Ag baint úsáide as gliú ag Uaimh Sibudu. Brúchtadh Toba. Pointe teilgeáin i gcruth ceann saighde agus saigheada nimhithe.[83][84]
70k - 55k Pléisticéineach Déanach Bheadh réalta Scholz tar éis dul tríd an scamall Oort. Ealaín balla le Néandartálaigh.[58][85] Daonra na hAstráile. [86][87] Tá daoine ag tosú ag caitheamh éadaí. Homo luzonensis sna hOileáin Fhilipíneacha.[88] Saighead agus uirlis de chineál snáthaide fuála a úsáidtear ag Uaimh Sibudu, an Afraic Theas.[89] Uibheacha ostacha greanta ag Dídean Carraige Diepkloof. Struchtúr ciorclach na bpost in aice le Poitiers, tógtha ag na Saighead. [90]

55,000 - 18,000 bliain ó shin

Eatramh ama, roimh an am reatha (a = annus (bliain)) Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
55 ka - 45 ka Tarantach Teaghrán.[91][92]Réamhstair na hAstráile; fásach agus díothú meigeafán na hAstráile, de bharr an duine is dócha.[93]
45 ka - 35 ka Tarantach Tionscal mianadóireachta (haemaitít ag Uaimh an Leon in Eswatini). Iascaireacht domhain thunnini farraige.[94] Tús na gcultúr Áirigneasach agus Seatailpeirónach. Fear Mungo. Brúchtadh bruthimbríte i gCampania. Feadóga Pailéiliteach. Véineas Hohle Fels. Ruaimneoireacht. Deireadh an Múisteireach.
35k - 28k Tarantach An chéad dúnmharú, san Rómáin).[95][96] Coirce a phróiseáiltear i bplúr.[97][98] Lonnaíocht na Seapáine. Dealbh eabhair d’fhear leon. Pictiúir in Uaimh Chauvet. Moirtéar is tuairgnín.[99] Búmaraing.[100] Figurine éanúil in eabhair agus fallas cloiche ó Hohle Fels. Véineas Dolní Věstonice (an chéad ceirmeach). Deireadh le Cultúr Áirigneasach , tús na Greavatach.
28k - 22k Tarantach Fíodóireacht. Véineas Lespugue. Caiteoir sleá. Brúchtadh Oruanui. Bantiarna Brassempouy. Páiste Lapedo le meascán de shaintréithe Néandartálach agus sapiens i Lagar Velho.
22 ky - 18 ky Tarantach Deireadh an Greavatach, tús an Solútrach. Forar na huasteorann oighreach deireanach. Cnámha Ishango. Uaimh Lascaux. Cráitéar Tenoumer. Toirneadóir.

18,000 - 5,500 bliain ó shin[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eatramh ama, roimh an am reatha (a = annus (bliain)) Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
18ka - 14ka Pléisticéineach Magdalanach. Cuisle uisce leáite 1A. Arán. An chéad socrú i Meiriceá. Fear Maludong. Éiríonn Éire ina hoileán.
14k - 11k Deireadh Pléisticéineach, tús Sealad Holaicéineach (Graonlainneach) Natúfach. Fiaclóireacht. Tús Chultúr Clovis agus tréimhse Jōmon. Coimhlintí réamhstairiúla. Deireadh an Oighearshruth Déanach, tús na Dryas Óg. Báite an Bhinse Spartel. Göbekli Tepe. Réabhlóid Neoiliteach (tús na talmhaíochta, ceansú ainmhithe). Daoine in Éirinn. Ollnóva Vela (XYZ) .
11k - 9k Graonlainneach Deireadh le Cultúr Clovis. Ireachó. Réamhcheirmeach B <a href="./Réabhlóid Neoiliteach" rel="mw:WikiLink" data-linkid="1123" data-cx="{&quot;adapted&quot;:false,&quot;sourceTitle&quot;:{&quot;title&quot;:&quot;Révolution néolithique&quot;,&quot;description&quot;:&quot;Révolution néolithique&quot;,&quot;pageprops&quot;:{&quot;wikibase_item&quot;:&quot;Q180548&quot;},&quot;pagelanguage&quot;:&quot;fr&quot;},&quot;targetFrom&quot;:&quot;mt&quot;}" class="cx-link" id="mwBWk" title="Réabhlóid Neoiliteach">Réabhlóid Neoiliteach</a> (tús na talmhaíochta, ceansú ainmhithe).Neoiliteach. Ceansú na mbó. Réamh-bhóireach. Cannabas. Brúchtadh Grímsvötn. Ceansú gabhair agus caoirigh. Deireadh Beiringia. Súdaireacht .
9ka - 7ka Deireadh na Graonlainneach, tús na Northgripeach agus Bóireach (céim aeráide) Tús an aeráide Holaicéineach is airde. Burr fiaclóireachta. Cultúr Cishan, cultúr Peiligang. Sleamhnú madraí. Treapánadh. Imeacht 8.2-cileavata, doirteadh Loch Agassiz agus Loch Ojibway isteach i gCuan Hudson. Áith. Sciorrthaí Storegga. Uisciúc. Bhí Doggerland báite, an mBreatain ina oileán. Fíon. Loch Cráitéar.
7 ka - 5.5 ka Northgripeach, Atlantach (céim aeráide) Imeacht Bond. Ràmh. Cultúr Chasséen. Próta-Ind-Eorpais. Cultúr Yangshao, roth potaire, Cultúr Hemudu. Cultúr Sredny Stog. Pluiméireacht. Mastódóin deireanach. Aois Copair. Síodashaothrú. Leanúint leis an aeráide is airde Holaicéineach. Deireadh le tréimhse Obeid, tús thréimhse Uruk. Céachta. Rian Milis. Cultúr Pfyn. Grán rósta. Ġgantija.

5,500 - 1,800 bliain ó shin[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eatramh ama, roimh an am reatha (a = annus (bliain)) Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
5.5 ka - 4.5 ka Deireadh an 4ú mílaoise RC, tús an 3ú mílaoise RC. Tús an Chré-umhaois. Tús Sumer, scríbhneoireacht, réalteolaíocht, roth. Achaidh Chéide. Ötzi. Cultúr Liangzhu. Tús Sibhialtacht Caral. Ascalú Piora. Taiscumar uisce. Cultúr Yamna. Breith Methuselah (crann). Cultúr Criadóireachta Corda. Tréigthe an Sahára. Tús le Neoiliteach Tréadach Sabhána. Substaint cosúil le gallúnach a tháirgtear san Bhablóin. Tús chultúr Longshan. Sí an Bhrú. Sreang miotail. Pirimid (ailtireacht), Ur (an Mheaspatáim), Stonehenge. Intíre an chapaill.
4.5 ka - 3.5 ka

Deireadh an 3ú mílaoise RC, tús an 2ú mílaoise RC

Sibhialtacht Ghleann na hIondúise. Elmenteitiach. An tAos Eascra. Imeacht aeráide 4200 BP - triomach fada a d’fhéadfadh a bheith ina chúis le titim na Sean-Ríochta na hÉigipte agus Impireacht na hAcáide. Tuilte Mór (An tSín). Ríshliocht Xia, ríshliocht Shang. Cód Ur-Namma. Sibhialtacht Mionóch. Brúchtadh Avellino ar Veasúiv. Iarmhéid (ionstraim). Fear Chaiseal. Táibléad Plimpton 322 a bhaineann le Triarach Píotagarásach. Amharclann puipéad. Fréamh cearnach dhá a ríomh san Bhablóin. Cultúir Seima-Turbino. Paipír Matamaitice Rhind, lena mbaineann comhfhogasú pi. Mamait dheireanacha. Cultúr Xiajiadian Íochtarach. Deireadh le Sibhialtacht Caral. Brúchtadh Mionóch. Paipírí máinliachta agus leighis san Éigipt. Cannabas le fáil i tearmann Tuircméineach.
3.5 ka - 2.8 ka 1500 RC - 800 RC. Tús an Iarnnaois. Aibítir protosinaiteach. Forar na Ríocht Nua na hÉigipte, Nok (cultúr), tréimhse Véideach, cultúr réimsí an áith, an Bhablóin (sibhialtacht). Druil síl, umar. Deireadh ríshliocht Shang, tús ríshliocht Zhou. Deil (meaisín-uirlis). Tús le leathnú Bantúch. Olmeicí. Coincréit stroighne. Hitigh. Imirce Ind-Iaráin. Titim na Cré-umhaoise, deireadh sibhialtachta Ghleann na híndúise. Brúchtadh Hekla 3. Sroicheann daonra an domhain 100 milliún. Deireadh le Cultúr Andronovo. Beachaireacht.
2.8 ka - 2.2 ka 800 RC - 200 RC Tréimhse Aiseach. Tréimhse an Earraigh agus an Fhómhair, an Balla Mór, Tréimhse na Stát Cogaíochta, Ríshliocht Qin. Tús na Sibhialtachta Sapaiteiceach. Tríréim, ballaiste, treabúiséad, Crosbhogha. Cultúr Sa Huỳnh. Titim Ríocht Iosrael agus Ríocht Iúdá. Teach solais. Deireadh le Cultúr Novocherkassk. Na chéad phíosaí. Deireadh na hImpireachta Nua-Aisiriach, Acaeiméinigh, Tréimhse Déanach na hÉigipte Ársa. Cannabas saibhir i THC a úsáidtear i Xinjiang. Deireadh na Olmeicí. Búdachas Ársa. Deireadh le cultúr Hallstatt. Teoirim Phíotagarásach. Foirnéise soinneáin, iarann ​​teilgthe (miotalóireacht). An Ghréig Chlasaiceach, Cogadh na Peilipinéise, cogaí Peirsigh. Éatrúscaigh. Giar. Ruathair Gallach san Iodáil. Diallait. Doirteal Helike faoi na tonnta. Feachtais Alastar Mór. Céimseata. Leabharlann Chathair Alastair. Roth uisce. Cogadh Kalinga, tús na gCogaí Púinse.
2.2 ka - 1.8 ka 200 RC - 200 IC Epi-Olmeicí. Tús an sibhialtacht Nazca. Deireadh Impireacht Maurya, tús ríshliocht Shunga. Aeráid Rómhánach is airde. Ríshliocht Han, páipéar. Inda-Scitiaigh. Deireadh na gcogaí Púinse. Ré Dhorcha na hÉireann. Meaisín Antikythera. Cogadh na Cimbri. Deireadh na tréimhse Heilléanaí, tús Impireacht na Róimhe. Droichead áirse, séideadh gloine. Cogaí Gallach, cogaí Ghiúd-Rómhánacha. Tús Chultúr Líoma. Scaip an Búdachas. Concas Rómhánach na Breataine Móire. Ríocht Inda-Pairtiach. Brúchtadh Vesuvius i 79. Crith Talún an 13 Nollaig, 115 in Aintíoch. Impireacht Kushan. Plá Antonaineach. Críostaíocht. Tús Éirí Amach na dTurcach Buí. Pirimid na Gréine.

1,800 - 550 bliain ó shin[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eatramh ama, roimh an am reatha Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
1.8 ka - 1.4 ka 200 - 600 Manaicéachas. Plá Chipireach. Ríshliocht Jin. Claí na Muice Duibhe. Glacann Impireacht Axumach leis an gCríostaíocht. Crith Talún 365 sa Chréit. Tá Impireacht na Róimhe roinnte. Tiwanaku. Sibhialtacht Máigeach Clasaiceach. Impireacht Biosántach. Teotihuacán. . Círéibeacha Nika. Athruithe aeráide ó 535-536. Plá Justinian. Tús le hOighearaois Bheag na Seaniarsmaí Déanacha.
1.4 ka - 1,1 ka 600 - 900 Deireadh le ríshliocht Sui, tús ríshliocht Tang. Leathnú an Ioslam, deireadh na Sassanidí, crapadh na hImpireachta Biosántach, concas Moslamach ar an Maghreb, na hIndia, agus ar leithinis na hIbéire, tús na cailifeachtaí, Cath Kerbala. Feachtais Tang i gcoinne Turcaigh an Oirthir. Deireadh na gcogaí Peirseach-Rómhánacha. Cogadh Franc-Freaslannach, Cogadh Tang-Koguryo. Muileann gaoithe. Fondúireacht Chéad Impireacht na Bulgáire, tús na gcogaí Biosántach-Bulgárach. Fondúireacht Ríocht Kanem-Bornou. Khazaranna. Deireadh an Khaganate Turcach. Éirí Amach An Lushan. Forar d’Impireacht Gána. Tús ríshliocht Pala. Fondúireacht na Stát Pápa. Buaic charbóin 14 de 774-775. Tús Ré Órga an Ioslam agus Ré na Lochlannach. Deireadh na n-ionradh barbarach. Tús Impireacht Ciméarach. Impireacht Cairilínseach. Tús Cahokia. Ailgéabar. Tús Baile Átha Cliath Lochlann. Honfoglalás. Saeculum obscurum. Briseadh as coimpléasc bolcánach Sliabh Edziza.
1,100 - 900 bliain ó shin 900 - 1120 Toltecí. Deireadh le Ríshliocht Tang, tréimhse na gCúig Ríshleachta agus Deich Ríocht, tús Ríshliocht Song. Púdar dubh. Fondúireacht Ríocht Shasana, Ríocht na Fraince, agus Impireacht Naofa na Róimhe. Brúchtadh Sliabh Paektu i 946. Coilíniú Lochlannach Mheiriceá. Loc canála. Dlí na síneas. Aeráid mheánaoiseach is airde. Carachtar (clóghrafaíocht). Scaradh Eaglaisí an Oirthir agus an Iarthair. Tús na Almoravidí. Airde Rus ’de Chív agus an Cailifeacht Fataimíteach, meath na hImpireachta Biosántach. SN 1054. Concas na Normannach ar Shasana. Ar Granada. An chéad crosáid.
900 - 700 bliain ó shin 1120 - 1320 Crosáidí. Ainriail Shasana. Crith talún 1138 in Aleppo. Cogaí Novgorod-Sualannach. Airde Impireacht Ciméireach. Ionradh Normannach ar Éirinn. Bombard a cumadh sa tSín. Meath an Bhúdachais san India. Cogadh Genpei. Tús Ríocht Cuscó. Forar de Ríocht Kanem-Bornou. Tús Impireacht Mhongóil, concais Mongóil. Crosáid Ailbíseach. Ionradh na Fraince ar an Normainn. Tús le Sabhdánacht Mamalúcach na hÉigipte. Briseann Sliabh Rinjani ar Lombok, rud a fhágann go bhfuil fuarú domhanda agus fómhar teipthe. Mathshlua Órga. Cath Bagdad (1258), deireadh Ré Órga an Ioslam. Cath Aïn Djalout - an chéad úsáid a bhaintear as escopette. Ionradh Mhongóil ar an tSeapáin. Spéaclaí. Deireadh le ríshliocht Song, tús ríshliocht Yuan. Forógra an Díbirt (1290). Ionradh Mhongóil ar Iava. Fondúireacht na hImpireachta Ottománach. Canóin. Gorta mór 1315-1317 agus tús na géarchéime ag deireadh na Meánaoiseanna.
700 - 550 bliain ó shin 1320 - 1470 Deireadh le Iolchainid na Peirse. Tús Ríocht Vijayanagara. Cogadh Céad Bliain. An Bás Dubh. Tús Sabhdánacht Bheangál, meath Cahokia. Éirí Amach na dTurban Dearg, deireadh ríshliocht Yuan, tús ríshliocht Ming. Tús Impireacht Tiomuirideach, Athbheochan Tiomuirideach. Tosaitheoir roicéad iolrach Hwacha, mianach mara. Éirí Amach na dTuathánach. Forar d’Impireacht Mailí. Tús na tréimhse Joseon agus Sabhdánacht Malva. Cath Nicopolis, deireadh Dara Impireacht na Bulgáire. Tús Aontas Kalmar. Cath Ankara, Interregnum Otamánach. Concas na nOileán Canárach, tús Impireacht na Spáinne. Bád taisce. Tús na hAthbheochana. Cogadh Ríocht na Polainne i gcoinne an Ordaithe Teutónach. Cath Ceuta (1415), tús Impireacht na Portaingéile. Lingeán corntha. Crosáidí i gcoinne na Hussiteanna. Cathair Toirmiscthe. Preas clóghrafaíochta. Tús Impireacht Inceach. Brúchtadh Kuwae. Deireadh leis an Impireacht Biosántach. Cogadh Trí Bliana Déag. Machu Picchu. Tús Chogaí na Rósanna. Éirí Amach Mharacó de 1465.

550 - 180 bliain ó shin

Eatramh ama, roimh an am reatha Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
550 - 450 bliain ó shin 1472 - 1571 Renaissance. Cogaí Burgúine. Tús an Fhiosrúcháin Spáinnigh. Deireadh al-Ándalus, foraithne an Alhambra. Tús le coilíniú Eorpach Mheiriceá, malartú na Colóime, agus trádáil thriantánach. Cogaí san Iodáil. Tús an tSuíceachas. Forar de Ríshliocht Ming. Tús ríshliocht Safavid, deireadh Impireacht Timurid. Tús impiriúlachas an Iarthair san Áise. Tús na gcogaí Otamánach-Peirseach. Eipidéim damhsa de 1518. Titim Impireacht Astacach, cocoliztli. Ciorclán Magellan-Elcano. Deireadh Aontas Kalmar. Athchóiriú Protastúnach, Cogadh na bPiarsach Gearmánach. Deireadh le Sabhdánacht Deilí. Impireacht Songhai. Tonn taoide Saint-Félix i 1530. Cogadh Comharbas Inceach, concas na Spáinne ar Peiriú. Tús Impireacht Mógal. Coimhlintí idir Otamánaigh agus Portaingéalaigh (1538–1559). Tús Impireacht Suri. Réabhlóid Choparnaiceach, tús na réabhlóide eolaíochta. Forar den Impireacht Otamánach. Tornádó i gCuan Mór Mhálta. Crith talún an 23 Eanáir, 1556 i Shaanxi. Cogadh Liovónach. Éirí Amach na Alpujarras. An chéad cheann de thart ar 11 chogaí Rúis-Turcach (1568-1878). Fondúireacht Phoblacht an Dá Náisiún. Tús an Chogaidh Veinéiseach-Otamánach (1570-1573), Sainte-Ligue (1571).
450 - 350 bliain ó shin 1572 - 1671 Cogadh ochtó bliain. SN 1572. Deireadh Ríocht Inceach de Vilcabamba. Ár Lá Fhéile Bairtliméid agus Cogaí an Reiligiúin (An Fhrainc), ag críochnú le Forógra Naoned. Deireadh an Chogaidh Veinéiseach-Otamánach (1570-1573). Cogadh Angla-Spáinneach (1585-1604), Cogadh Fada, Cogadh Imjin. Fionnachtana Svalbard. Cath Djenné. Deireadh na tréimhse Sengoku, tús na tréimhse Edo agus sakoku. Micreascóp, micrea-orgánaigh a fhionnadh. Am corraíl (an Rúis) agus gorta na Rúise 1601-1603, is dócha a bhí nasctha le brúchtadh Huaynaputina. Fondúireacht Chuideachta Oirthear na hIndia Thoir agus Cuideachta Oirthear na Breataine India. Cogadh Otamánach-Peirseach (1603–1618). SN 1604. Teileascóp, satailítí Galile a fhionnadh. Plandáil Uladh. Logarithmí. Cogadh na Tríocha Bliain. Aistriú ó Ming go Qing. Áireamhán meicniúil. Cogadh Polannach-Turcach (1620-1621). Múchadh áracsanna. Cogadh Franca-Spáinneach, Fronde (stair). Gorta sa Deccan 1630-1632. Cogadh Athchóirithe (an Phortaingéil). Cogadh na hAon Bhliana Déag, an chéad réabhlóid Shasana. Baróiméadar. Cogadh Char Bouba, cogadh Castro. Tús na hOighearaoise Móire. An chéad cheann de na ceithre chogadh Angla-Dúitseach ó 1652 go 1784. Luascadán (obair clog). Pla mór Londain, tine mhór Londain. Cogadh an Chineachadh.
350 - 280 bliain ó shin 1672 - 1741 Cogadh Polannach-Turcach (1672-1676), Cogadh na hÍsiltíre. Baictéir a fhionnadh, luas an tsolais a chinneadh ag Ole Rømer. Éirí Amach na Pueblos. Deireadh Ré Órga na Spáinne. Cogadh Mór na Tuirce. Forógra Fontainebleau (1685), Cogadh Cévennes. Philosophiae naturalis principia mathematica. Cogadh na Naoi mBliana (1688–1697), Réabhlóid Ghlórmhar. Gorta in Albain, luasghéarú imirce na hAlban go Cúige Uladh, teip thionscadal Darién. Crith talún an 11 Eanáir, 1693 i Val di Noto. Deireadh Ré Órga na hÍsiltíre. Cogadh Mór an Tuaiscirt, Cogadh Comharbas na Spáinne. An Chéad Chogadh de Chomharbas Iávais, Dara Cogadh Comharbas Iávais. Crith talún ó ré Hōei an 28 Deireadh Fómhair, 1707. Pianó, inneall gaile, clog tumadóireachta. Deireadh an Grand Siècle (stair na Fraince). Plá Marseilles (1720). Briseadh 1720. Cogadh Rúis-Peirseach 1722-1723, Cogadh Angla-Spáinneach (1727-1729). Octant (ionstraim). Cogadh Comharbas na Polainne (1733-1738), Cogadh Ostra-Rúis-Turcach 1735-1739, Tús Chogadh Cluas Jenkins. Gorta na hÉireann 1740-1741.
280 - 220 bliain ó shin 1742 - 1801 Ré an tSoilsithe. Cogadh Comharbas na hOstaire. Cogaí Carnatacha. Tús Impireacht Durrani. Buaic na hOighearaoise Beaga. Díbirt na nAcadach. Crith talún an 1 Samhain, 1755 i Liospóin. Cogadh na Seacht mBliana. Cróiméadar mara. Ceannas Chuideachta Oirthear na Breataine san India, dí-tionsclú Beangál. Tús na réabhlóide tionsclaíche. Cogadh Rúis-Turcach 1768-1774. Gorta i mBeangál de 1770. Cogadh na bPiarsach Rúiseach (1773-1775). An Chéad Chogadh Angla-Maratach, Cogaí Mysore, Cogadh Saoirse na Stát Aontaithe. Bád gaile. Meaisín Watt. Tús Chogaí Kaffir. Fótaisintéis a fhionnadh. Chonaic ciorclán. Éirí Amach Túpac Amaru II. Úránas a fhionnadh. Poblacht an Dá Náisiún a dhíchóimeáil. Brúchtadh Lakagígar. Cogadh Meiriceánach Dúchasach an Iarthuaiscirt. Meaisín buailte. Cogadh Rúis-Turcach 1787-1792, Cogadh Rúis-Sualannach 1788-1790. Fionnachtana ar chaomhnú na maise. Réabhlóid na Fraince, Cogaí Réabhlóideacha na Fraince. Tús coilíniú na hAstráile. Tús réabhlóid Háítíoch. Cogadh Rúis-Polannach 1792. An chéad vacsaín. Éirí Amach 1798 in Éirinn. Gar-chogadh. Deireadh le Cuideachta Ollainnis Oirthear na hIndia. Cloch Rosetta. Fionnachtana (1) Ceres. Sroicheann daonra an domhain 1 billiún. Achtanna an Aontais 1800.
220 - 180 bliain ó shin 1802 - 1841 Moirfín. Cogaí na Barbaire. Díol Louisiana. Deireadh réabhlóid Háítíoch. Cogadh Fulani. An chéad inneall ghluaiste. Cogaí Napoleon, deireadh Impireacht Naofa na Róimhe, Comhdháil Vín. Cogadh Rúis-Peirseach 1804-1813. Cogaí Saoirse na Spáinne-Mheiriceá. Cogadh Rúis-Turcach 1806-1812. Crith talún 1811-1812 i Nua Maidrid. Cogadh Angla-Mheiriceánach 1812. brúchtadh an Tambora, Bliain gan Samhradh. Cogadh Angla-Neipealach. Cogaí Seimeanólach. Fionnachtana Antartaice. Tús an Chogaidh Chugais. Ár Peterloo. Gluaiseachtaí éirí amach 1820-1821. Brúchtadh an Galunggung. Meaisín leictreach. Cogadh Iáva. Inneall dócháin inmheánaigh. Tinte móra na Miramichi. Cogadh Dubh. Grianghrafadóireacht. Cogadh Rúis-Turcach 1828-1829. Cogadh na nDeachúna. Tús Ailgéir na Fraince. Grianghrafadóireacht. An Chéad Chogadh Éigipteach-Otománach. Conair na Deora. Meaisín difríochtaí. An Chéad Chogadh Carlach. Telegrafaíocht. Zollverein. Deireadh le hImscrúdú na Spáinne. Tús an chéad chogaidh Angla-Afganastáin. An Chéad Chogadh Óipiam.

180 - 55 bliain ó shin

Eatramh ama, roimh an am reatha Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
180 - 140 bliain ó shin 1842 - 1881 Meath agus nuachóiriú an Impireacht Otománach, Pax Britannica, leathadh iarnróid, impiriúlachas. Conarthaí neamhchothrom. Ainéistéise. An Chéad Chogadh Angla-Suíceach. Gorta Mór in Éirinn, diaspóra na hÉireann. Cogadh Mheiriceá-Mheicsiceo, tús an Chogaidh Ceast. An Dara Cogadh Angla-Suíceach. Forógra Cumannach. Earrach na bPobal, Poblacht na Róimhe (1849). Bioráin sábháilteachta. An Oighearaois Bheag. An chéad bhanc comharchumann. Cogadh na Crimé. Maraíonn éirí amach Taiping 20 milliún ar a laghad. Cogadh La Plata. Múchadh an falcóg mór. Bakumatsu. Cóicín. Próiseas Bessemer. Tús Phlá na Síne. Teoiric mhiocróbach. An chéad scagadh ar pheitriliam. An Dara Cogadh Óipiam. Éirí Amach Sepoy, deireadh Chuideachta Oirthear na Breataine India, tús Raj Briotanach. Cábla teileagraif trasatlantach. Bitheolaíocht na héabhlóide. Gluaiseacht Idirnáisiúnta na Croise Deirge agus an Chorráin Dheirg. Stoirm gréine 1859. Leictreamaighnéadas. Cogadh Cathartha na Stát Aontaithe, deireadh na sclábhaíochta sna Stáit Aontaithe. Tús an Ind-Sín Francach. Éirí Amach na Dunganaigh. Éirí Amach Eanáir 1863. Meitreo Londain, an chéad cheann ar domhan. Deireadh le seirfeachas sa Rúis. Cogadh na Comhaontas Triarach. Glanadh eitneach Siorcásach. Cogadh Ostra-Prúiseach. Cogadh na Spáinne-Mheiriceá Theas. Dinimít. Gorta san Fhionlainn ó 1866-1868. Phonautograph. Canáil Suez. Tábla tréimhsiúil eilimintí. Cogadh Boshin. Cogadh Deich mBliana. Cogadh Franca-Gearmánach 1870, aontú na Gearmáine, Risorgimento, Común Pháras. Tús an Chogaidh Aceh. Sreang deilgneach. An Dúlagar Mór (1873-1896). Gorta san India ó 1876 go 1878. Fionnadh satailítí nádúrtha Mars. Cogadh Rúis-Turcach 1877-1878. Tús Chogadh an Aigéin Chiúin (1879-1884). Teileafón. Cogadh Angla-Súlúis.
140 - 110 bliain ó shin 1882 - 1911 Impiriúlachas Nua, nuálaíocht san Eoraip le linn Belle Époque, leathadh an tsráid-sholais leictreach. Cogadh na Talún. Deireadh Chogadh an Aigéin Chiúin (1879-1884). Cogadh Franca-Síneach, Cogadh Mahdach, Cogadh Angla-Éigipteach (1882). Ainghníomhartha i Saorstát an Chongó. An Chéad Chogadh na mBórach. Aireagán an ghluaisteáin. Brúchtadh Sliabh Krakatoa. An Chéad Chogadh Íodáileach-Aetópach. Ilstóraigh. Comhdháil Bheirlín. Benz Patent Motorwagen. Craoladh. Tuile 1887 den Abhainn Bhuí. Ár Wounded Knee, deireadh Chogaí na Suach. Cill fhótavoltach. An Chéad agus an Dara Cogadh Dahomey. Cogadh Cathartha na Sile 1891. Éirí amach na tuathánach i Donghak. Cleamhnas Dreyfus. Cogadh Sino-Seapánach (1894-1895), Cogadh Canudoanna, Cogadh Gréag-Turcach (1897), Cogadh na Spáinne-Mheiriceá. Ár Milano. Éirí Amach Dornálaí. An t-inneall dócháin inmheánaigh a chur i bhfeidhm go forleathan. Dara Cogadh na mBórach. Cogadh Míle Lá. Réabhlóid Filipíneach, Cogadh SAM-Filipíneach. Wright Flyer. Deireadh le Cogadh Aceh. Éirí Amach Ilinden. An chéad tonn feimineach. Cinedhíothú Heiréirí agus Namaquanna. Réabhlóid na Rúise 1905. Cogadh Rúis-Seapánach. Éirí Amach an Maji-Maji. Réabhlóid Bhunreachtúil na Peirse. Géarchéim Tangier. Ailt Einstein ar choibhneasacht speisialta agus cainníochtú an tsolais (fótóin). Crith talún 1906 i San Francisco. Scaoll baincéireachta Mheiriceá de 1907. Éirí Amach Tuathánach na Rómáine de 1907. Géarchéim Bhoisnia. Réabhlóid na dTurcach Óg. Imeacht Tunguska. Crith talún an 28 Nollaig, 1908 i Messina. Áir Adana.
110 - 90 bliain ó shin 1912 - 1931 Réabhlóid Mheicsiceo. An Chéad Phoblacht (an Phortaingéil). Cogadh Iodáileach-Turcach. Réabhlóid na Síne 1911, Poblacht na Síne. Titanic. Gluaiseacht ilchríochach. Bolcán Novarupta, an brúchtadh is mó sa 20ú haois. An Chéad agus an Dara Cogadh na mBalcán. Stailc agus Frithdhúnadh 1913 (Baile Átha Cliath). Zip. Forghabháil SAM i Nicearagua, Háití, agus sa Phoblacht Dhoiminiceach. An Chéad Chogadh Domhanda, Cinedhíothú Airméineach, tanc, Éirí Amach na Cásca. Coibhneasacht ghinearálta. Pléascadh Halifax. Réabhlóid na Rúise, deireadh Impireacht na Rúise, Cogadh Cathartha na Rúise, Aontas na bPoblacht Sóisialach Sóivéadach, ardú an fhaisisteachais. Fliú Spáinneach. Conradh Versailles, deireadh Impireacht Otománach, Impireacht an Ostair-Ungáir, agus an Impireacht Gearmánach. Ár Amritsar. Cogadh Gréag-Turcach (1919-1922), Cogadh Saoirse na hÉireann, Cogadh Sóivéideach-Polannach, Cogadh Rif. Patagonia Rebelde. Gorta Sóivéadach 1921-1922. An Iodáil Faisisteach. Crith talún 1923 Kantō. Gairm an Ruhr. Teilifís. Cruthú na hAraibe Sádaí. Stailc ghinearálta 1926 sa Ríocht Aontaithe. Pictiúrlann fuaime. Peinicillin. Tús Chogadh Cathartha na Síne, mharaigh gorta na Síne 1928-1930 na milliúin daoine. Cogadh Kongo-Wara. Cliseadh Wall Street. Margadh salainn. Tuilte 1931 sa tSín.
90 - 70 bliain ó shin 1932 - 1951 Stailíneachas, comhsheilbhíocht san Aontas Sóivéadach. Maraíonn gorta Sóivéadach 1931-1933 ca. 8000000. An Dúlagar Mór, Keyneseachas. Manchoukuo. Cogadh Colomba-Peiriúch 1932-1933, Cogadh Chaco. An Tríú Reich, ath-armáil na Gearmáine. Antaibheathach sulfónaimíd. An Dara Cogadh Iodáileach-Aetópach. Dlíthe Nuremberg. Ríomhaire Atanasoff - Berry. Cogadh Sín-Seapánach (1937-1945), Cogadh Cathartha na Spáinne. LZ 129 Hindenburg. Na Purgaithe Móra. Tuilte na hAbhann Buí i 1938. Kristallnacht. Aigéad líseirgeach dé-eitilimíde aimsithe. Cogadh an Gheimhridh. An Dara Cogadh Domhanda, an choimhlint is marfach sa stair. Cath an Atlantaigh (1939-1945), Cath na Breataine, an Léirscrios, Oibocht ríBarbarossa, Cath Stalingrad, Cath Midway, Dara Cath El Alamein, Éirí Amach Vhet Vársá, Éirí Amach Vársá, gabhálacha Normainn, Cath Bheirlín, buamáil adamhach de Hiroshima agus Nagasaki. Diúracán balaistíoch, radar, scaird aerárthach. Gorta Henan. Gorta Bengal 1943. Arm núicléach, Comhaontú Bretton Woods. Deireadh le Sraith na Náisiún, bunús eagraíocht na Náisiún Aontaithe. Fuaimbhac briste. Tosaíonn na Tríocha Bliain Glórmhara agus an Cogadh Fuar. Cogadh Cathartha na Gréige. Oigheann micreathonn. Gorta Sóivéadach 1946-1947. Deighilt na nIndiach. Kon-Tiki. Meaisín Turgnamhach ar Scála Beag. Trasraitheoir. Tús na coimhlinte Iosrael-Arabacha. Fondúireacht NATO. Deireadh le Cogadh Cathartha na Síne. Dátú carbóin 14. Cogadh na Cóiré. Crith talún 1950 i Assam agus sa Tibéid.
70 - 55 bliain ó shin 1952 - 1966 Gléasra cumhachta núicléiche Obninsk, an chéad ghléasra cumhachta núicléach ar domhan. Polapróipiléin. Éirí Amach an Mau Mau. Pobail Eorpacha. Struchtúr DNA le fáil. Oibríocht Ajax. Tonn taoide sa Mhuir Thuaidh i 1953. Deireadh le Cogadh na hInd-Sín. Cogadh na hAilgéire. Cill fhótavoltach. Géarchéim Chanáil Suez. Scriosadh Baile Sophiat. Hairicín Hazel. An Eagraíocht Eorpach um Thaighde Núicléach. Coup d'état i Guatamala. Comhshocrú Vársá. Tús Chogadh Vítneam. Vacsaín polio. Éirí Amach Bhúdaipeist. Sputnik 1, rás spáis. Faigheann 20 go 30 milliún bás sa ghorta mór sa tSín. Tíofún Vera. Titim damba Malpasset. Réabhlóid Chúba agus Tuirlingt Bhá na Muc. Aireagán an léasair. Pillín comhcheangailte. Crith talún 1960 i Valdivia, an crith talún is cumhachtaí a taifeadadh. Géarchéim Congólach. Yuri Gagarin, an chéad duine sa spás. Balla Bheirlín. Fondúireacht na gluaiseachta neamh-ailínithe. Ar an 17 Deireadh Fómhair, 1961 i bPáras. Géarchéim diúracán Chúba. Gluaiseacht Cearta Sibhialta Mheiriceá. Crith talún 1963 i Skopje. Tubaiste damba Vajont. Feallmharú John F. Kennedy. Shinkansen. Tús na deachtóireachta míleata sa Bhrasaíl (1964-1985). An Dara Cogadh Inda-Pacastánach. Áir 1965-1966 san Indinéis. Venera 3. Dílárú. Luna 9. Réabhlóid Chultúrtha (1966-76).

55 bliain - 18 mbliana ó shin[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eatramh ama, roimh an am reatha Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
55 bliain - 45 bliain ó shin 1967-1976 Frithchultúr. Cogadh na Sé Lá, Cogadh Biafra. Tús na Naxalachas i mBeangál Thiar. Fionnachtain an pulsár. Earrach Phrág, Bealtaine '68, 2001 (scannán). Ár Tlatelolco, Cathair Mheicsiceo. Tús na Trioblóidí. An dara tonn feimineach. Coimhlint teorann Sín-Sóivéadach de 1969. Cuyahoga (abhainn) trí thine, Ohio. Círéibeacha Stonewall, Manhattan. Apollo 11, an chéad tuirlingt ar an nGealach. Rote Armee Fraktion. Fás i gcoinne Cogadh Vítneam, ár Ollscoil Stáit Kent in Ohio. Fuadach Réimse Dawson, Zarqa. Creathanna talún i Yunnan agus Peiriú i 1970. Cioclón Bhola, Beangál. Deireadh le Comhaontuithe Bretton Woods. Cogadh Saoirse na Banglaidéise. An chéad dhídean foréigin teaghlaigh i Chiswick. Díscor Pharlaimint Thuaisceart na hÉireann. Micriríomhaire. Scannal Watergate. Dark Side Of The Moon. Íomháú athshondais mhaighnéadaigh, ríomhphost, córas glórphoist. Deachtóireacht mhíleata Augusto Pinochet, an chéad rialtas nualiobrálach. Cogadh Yom Kippur. An chéad turraing ola, cúlú 1973-1975, deireadh Les Trente Glorieuses. Eitilt Turkish Airlines 981. Réabhlóid Coróineach sa Phortaingéil, deireadh chogaí coilíneacha na Portaingéile. Lucy (Australopithecus). Deireadh Chogadh Vítneam, tús na gcinedhíothú na gCambódach. Tús an Cogadh Cathartha na Liobáine. Briseann Damba Banqiao agus 61 dambaí eile sa Daon-Phoblacht na Síne. Tús Chogadh Cathartha Angólach agus Cogadh an tSahára Thiar. Tús Oibríocht Condor i Meiriceá Theas. Aistriú daonlathach na Spáinne. Crith talún 1976 i Guatamala. Deachtóireacht mhíleata san Airgintín (1976-1983). Círéib Soweto. Viking 1. Crith talún 1976 i Hebei. Titim an Drong Cheathrar, an tSín.
45-35 bliain ó shin 1977–1986 Tubaiste Tenerife (1977). Voyager 1. Díothú bolgach. Leanbh promhadáin. Cogadh Ogaden san Aetóip, Cogadh Ugandach-Tansáineach. Réabhlóid na hIaráine, an dara Turraing Ola. Sléacht Jonestown (1978). Deireadh le Cogadh Saoirse na Siombáibe. Leá iomlán Three Mile Island. Tús Chogadh Cathartha Salvadórach. Féinriail don Ghraonlainn. Tíofún Tip. Tubaiste Sliabh Erebus, Antartaice. Tús an Chogadh Afganastánach, fás an Ioslamachas, deireadh na détente. Cúlú na 1980idí luatha. Tús na coimhlint inmheánach i Peiriú. Brúchtadh Mount St. Helens. Éirí Amach an Gwangju sa Chóiré. Fondúireacht Solidarność. Hairicín Allen. Tús le Cogadh Iaráin - Iaráic. Ionsaí ar stáisiún traenach Bologna. SEIF. Stailc na Professional Air Traffic Controllers Organization sa SAM. An chéad ríomhaire pearsanta IBM. Cogadh Fháclainne. Idirghabháil mhíleata Iosrael sa Liobáin i 1982, an dara cogadh cathartha sa tSúdáin. Pogram Iúil Dubh i gcoinne na Tamalaigh ​​i Srí Lanca. Hairicín Alicia. Eitilt Korean Air Lines 007. Buamáil bheairice Bhéiriút, 1983. Ionradh Meiriceánach ar Greanáda. Fronta Saoirse Náisiúnta Kanak agus Sóisialach. Stailc na mianadóirí sa Ríocht Aontaithe (1984–1985). Gorta 1984-1985 san Aetóip. Eitilt Air India 182, Eitilt Japan Airlines 123. Tubaiste Bópal. Tragóid Armero (sa Cholóim, 1985). Gluaiseacht agóide frith-Duvalier sa Háítí. An chéad máthairionadaíocht. Tubaiste Spástointeáil Challenger. Cóiméad Halley. Tubaiste Shearnóbail.
35-28 bliain ó shin 1987–1993 An Chéad Intifada, an Phalaistín. Longbhriseadh an Doña Paz i Caolas Táblas sna hOileáin Fhilipíneacha, an tubaiste muirí is marfach i rith am na síochána. Tús le Céad Cogadh Nagarna-Carabaic. Innealtóireacht ghéiniteach. Lámhach anuas ar Eitilt Iran Air 655 ag Cabhlach SA, Murascaill na Peirse. Imeachtaí polaitiúla 1988 i Maenmar. Tubaiste Loch Nyos, Camarún. Longbhriseadh an SS Aimiréil Nakhimov, an Mhuir Dhubh. Deireadh le Cogadh Iaráin - Iaráic. Hairicíní Gilbert agus Hugo, an tAigéan Atlantach. Crith talún Spitak (an Airméin, 1988). Pan Am Eitilt 103 (1988). Deireadh le Cogadh na hAfganastáine (1979-1989). Stoirm mhaighnéadach 1989. Doirteadh ola Exxon Valdez, Murascaill Alasca. Tubaiste Hillsborough. Sléacht i gCearnóg Tiananmen. Titim an córas cumannach in Eoraip. Ionradh Panama ag na Stáit Aontaithe. Scaoileadh Nelson Mandela, deireadh an Cogadh Saoirse na Namaibe. Seoladh an Spásteileascóp Hubble. Cogadh na Murascaille, deireadh an Cogadh Cathartha na Liobáine, tús na gCogaí Iúgslavacha. Tuairte Eitilt Nigeria Airways 2120, Jeddah. Brúchtadh Sliabh Pinatubo. Foilsíodh an Gréasán Domhanda. Longbhriseadh an MV Salem Express (bád farantóireachta), an Mhuir Rua. Díscaoileadh an tAontas Sóivéadach, deireadh an Chogaidh Fhuar. Tús Chogadh na Boisnia. Círéibeacha Mumbai 1992-1993, ionsaithe an 12 Márta, 1993 i Mumbai. Crith talún Hokkaidō 1993, Muir na Seapáine. Dó Kapellbrücke, Luzern. Cogadh Abcásach. Crith talún Latur 1993, Maharashtra.
28-22 bliain ó shin 1994–1999 Comhaontú Saorthrádála Mheiriceá Thuaidh. Tús Arm Zapatista Fuascailte Náisiúnta. Áir Markale, Sairéavó. Cinedhíothú na Ruandach. Deireadh na cinedheighilte. Tuairte Eitilt China Airlines 140, Nagoya. Oscailt Thollán Mhuir nIocht. Ionsaí AMIA, Buenos Aires. Longbhriseadh na MS Estonia, an Mhuir Bhailt. Hairicín Gordon (1994), an tAigéan Atlantach. Tús na hEagraíochta Trádála Domhanda. Crith talún i Maoracht Hyōgo, 1995. Ceannairc i bPríosún Serkadji, Cathair na hAilgéire. Comhaontú Schengen. Fionnachtana an mbarrchuarc. Buamáil Chathair Oklahoma. Crith talún Neftegorsk, Sacailín. Buamáil séipéal Navaly, Srí Lanca. Sléacht Srebrenica, Comhaontuithe Dayton. Stailceanna sa Fhrainc, 1995. Tubaiste Air Africa i Kinshasa. Deireadh Léigear Sairéavó. Cóiméad Hale-Bopp. Ionsaí Aibreán agus ár Qana, sa Liobáin. Buamáil Mhanchain (1996). Tuile Saguenay, Québec. Dolly an caora, an chéad mhamach clónáilte. An chéad Chogadh sa Chongó. Imbhualadh aer Charkhi Dadri, Haryana. Géarchéim ghiall ag ambasáid na Seapáine, Líoma. Deireadh le Cogadh Cathartha Guatamala. Ár Haouch Khemisti, an Ailgéir. Crith talún 1997 i Ghayen, an Iaráin. Brúchtadh Soufrière agus aslonnú páirteach Montsarat. Hong Cong a thabhairt ar ais go dtí an tSín. Géarchéim eacnamaíoch na hÁise. Tuairte Eitilt Korea Air 801. Ár Beni Messous, an Ailgéir. Tuairte Eitilt Garuda Indonesia 152, Sumatra. Áir Ramka agus Sidi Hamed, an Ailgéir. Tuairte Eitilt China Airlines 676, an Téaváin. Tús Chogadh na Cosaive. Comhaontú Aoine an Chéasta. Ár Oued Bouaïcha, an Ailgéir. Osclaítear Droichead Akashi-Kaikyo. Cogadh Eiritréach-Aetópach. Círéibeacha san Indinéis i mBealtaine 1998, titim Suharto. Tús an Chogaidh Chathartha Guine-Bissau. Crith talún 1998 i Nua-Ghuine Phapua. Fionnachtana ar leathnú luathaithe na Cruinne. Tús Dara Cogadh an Chongó. Ionsaithe ar ambasáidí SAM san Afraic an 7 Lúnasa, 1998. Tuairte Eitilt Swissair 111, Alba Nuadh. Díotáil agus gabháil Augusto Pinochet. Hairicín Mitch, an tAigéan Atlantach. Zarya, an chéad mhodúl den Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta. Scannal maidir le bronnadh Cluichí Oilimpeacha an Gheimhridh 2005. Tús an euro. An chéad eitilt gan stad ar fud an domhain i mbalún. Coimhlint Kargil, Ladakh. Cruthú Pharlaimint na Breataine Bige. Deireadh le Cogadh na Cosaive. Carnabhal i gcoinne Caipitil. Cruthú Párlamaid na h-Alba. Cogadh na Dagastáine, 1999. Crith talún 1999 in Izmit, an Anatóil. Tús Dara Cogadh an tSeisnia. Deireadh le forghabháil na hIndinéise ar an Tíomór Thoir. Feachtas buamála sa Rúis (1999). Crith talún 1999 i Jiji, an Téaváin. Lámhach Pharlaimint na hAirméine 1999. Cioclón Orissa, an t-Aigéan Indiach. Tuairte Eitilt EgyptAir 990 amach ó Oileán Nantucket. Stoirm Lothar, Tuaisceart na hEorpa.
22-18 bliain ó shin 2000–2003 Aistriú sonraí go dtí an bhliain 2000. dreigít ó Loch Tagish. Oscailt Dhroichead Øresund. Filleadh an Kursk K-141. Tús an Dara Intifada. Ionsaí ar an USS Cole. Taispeántais an 5 Deireadh Fómhair, 2000 sa tSeirbia. Timpiste cáblach Kaprun. Réamhrá Wikipedia. Crith talún 2001 i Gujarat. Géanóma daonna seicheamhach. Sroicheann NEAR Shoemaker (433) Eros. Scriosadh Búdaí Bâmiyân. Ár teaghlach ríoga Neipeal. Ionsaí an 10 Lúnasa, 2001 in Angóla. Eitilt Air Transat 236. Ionsaithe an 11 Meán Fómhair, 2001. Hairicín Michelle. Tíofún Vamei. Timpiste spástointeálaí Columbia. Eitilt Ionad Diamond. Tús Chogadh Darfur, oibríocht Saoirse na hIaráice, deireadh an Dara Cogadh sa Chongó, tonn teasa Eorpach Lúnasa 2003. Deireadh an Dara Cogadh Cathartha Libéire. Réimse Hubble ultra-domhain . Crith talún 2003 i mBam. Spirit agus Opportunity ar Mhars.

18 mbliana - 6 bliana ó shin[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eatramh ama, roimh an am reatha Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
18 mbliana - 14 bliana 2004–2007 Coup d'état an 29 Feabhra, 2004 i Háití. Buamáil na dtraenacha i Maidrid, 2004. Cioclón Catarina. Idirthuras Véineas 2004. Sroicheann Aistear Cassini-Huygens Satarn. Léigear scoile Beslan a thógáil. Sroicheann foireann taiscéalaithe bun gáibéal Krubera-Voronja, an uaimh is doimhne ar domhan. Tarbhealach Millau, Occitanie. Crith talún Sumatra-Andaman (2004). Réabhlóid Céadarach. Crith talún 2005 i Sumatra. Fionnachtana ar Eris (abhacphláinéad). Sroicheann Huygens an Tíotán (gealach). Ár Andijan sa Úisbéiceastáin. 2005 Buamáil Sharm El Sheikh. Hairicín Katrina. Neamhshuim Iosraelach ó Stráice Gaza. Crith talún 2005 san Chaismír. Hairicín Wilma. Buamáil Amman 2005. An chéad trasphlandú aghaidh. Tús Chogadh Cathartha Seadach (2005-2010). Táinrith an Hajj i 2006. Deireadh le misean Stardust go 81P/Wild. MS al-Salam Boccaccio 98 a bhácáil. Tús Chogadh Cathartha na Somáile (ó 2006). Crith talún 2006 Yogyakarta, Iáva. Coimhlint Iosrael-Gaza i 2006. Nathu La a athoscailt idir an Tibéid agus Sikkim. Buamáil traenach Mumbai 2006. Coimhlint Iosrael-Liobáine i 2006. Coup d'état Téalannach i 2006. Tús le cogadh na ndrugaí i Meicsiceo. Buamáil margaidh Bagdad, 3 Feabhra 2007. Cath Gaza (2007). Tonn teasa na hEorpa i 2007. Buamáil pobail Iasaídigh i 2007. Cioclón Sidr. Foréigean iar-toghcháin sa Chéinia i 2007-2008.
14 bliana - 11 bliana 2008–2010

Tús na cúlú eacnamaíochta domhanda in 2008 agus ina dhiaidh. Deireadh le Cogadh Kivu. Trioblóidí sa Tibéid i Márta 2008. GRB 080319B. Ionradh 2008 ar Anjouan, Aontas Oileáin Chomóra. Cioclón Nargis, crith talún 2008 i Sichuan. Coup d'état Lúnasa 2008 sa Mháratáin. Cogadh Rúis-Seoirseach. Imbhuailteoir Mór Hadrón. Ionsaithe Mumbai 2008. Coup d’état 2008 sa Ghuine. Cogadh Gaza 2008-2009. Osclaítear Pasáiste Siar ó Thuaidh den chéad uair i stair taifeadta. Géarchéim pholaitiúil 2009 i Madagascar. Ceannairc gardaí teorann na Banglaidéise. Crith talún an 6 Aibreán, 2009 i L'Aquila, Abruzzo. Seoladh Leabharlann Dhigiteach an Domhain. Eitilt Air France 447 san tAigéan Atlantach. Deireadh Chogadh Cathartha Srí Lanca. Paindéim A (H1N1) 2009. Éirí amach iar-thoghcháin 2009 san Iaráin. Coup d’état an 28 Meitheamh, 2009 i Hondúras. Círéibeacha i Ürümqi i mí Iúil 2009. Níos mó neamhspleáchais don Ghraonlainn. Tús ceannairc Boko Haram. Tíofún Moraphot. Ár Ghuine 2009. Crith talún 2009 i Samó agus Sumatra. Ardipithecus a fhionnadh. Ár Maguindanao, Mindanao. Gliese 1214 b. Crith talún 2010 i Háití agus sa tSile, brúchtadh Eyjafjallajökull i Suðurland i 2010. Tubaiste Deepwater Horizon (2010). Géarchéim fiachais i limistéar an euro. Dul ar bord an cabhlachán do Gaza. Tonnta teasa sa leathsféar thuaidh i 2010. Tuilte 2010 sa Phacastáin. Cablegate. Tuilte Queensland (2010-2011). Éirí amach phobal na Túinéise, tús Earrach na nArabach.

11 bliana - 9 mbliana 2011–2012

Réabhlóid na hÉigipte 2011. Crith talún Christchurch i 2011 . Timpiste núicléach Fukushima. Tús Chogadh Cathartha na Siria. Ionsaithe Oslo agus Utøya. Círéibeacha Shasana 2011. Cuireann an Chéad Chogadh Cathartha Libia deireadh le réimeas Muammar Gaddafi. Tuilte 2011 sa Téalainn. Crith talún 2012 san Aigéan Indiach. Pléascanna dumpála arm Brazzaville. Toghadh Mohamed Morsi ina uachtarán ar an Éigipt. Cliseadh cumhachta san India Iúil 2012. Fionnachtana bósón Higgs. Téann Curiousity i dtír ar Mars. Hairicín Sandy. Cogadh Gaza 2012.

9 mbliana - 7 mbliana 2013–2014 Cogadh Mhailí. Bóilíd Chelyabinsk (2013). Faigheann Hugo Chávez bás. Agóidí Pháirc Gezi, Iostanbúl. Gluaiseacht agóide 2013 sa Bhrasaíl. Titim Rana Plaza, Dhaka. Coup d’état an 3 Iúil, 2013 san Éigipt. Nochtadh Edward Snowden. Ár Ghouta, an Damaisc. Ionsaí Westgate i Nairobi, 2013. Mar thoradh ar an teas is airde san Astráil, tháinig falscaí i 2013 san Bhreatain Bheag Theas Nua. Tíofún Haiyan (Yolanda), an ceann is cumhachtaí a taifeadadh riamh. Coimhlint i bPoblacht na hAfraice Láir (2013–2014), tús Chogadh Cathartha na Súdáine Theas. Géarchéim pholaitiúil 2013-2014 sa Téalainn. Tús snap fuar 2014 i Meiriceá Thuaidh. Eotanáis a dhéanamh dleathach sa Bheilg. Euromaidan agus iarscríbhinn Rúiseach na Crimé. Fuadach cailíní ardscoile ó Chibok agus ár Gamboru Ngala, an Nigéir. Fógraíonn an Stát Ioslamach an cailifeacht. Ár Sinjar, an Chordastáin. Coimhlint Iosrael–Gaza 2014. Eipidéim víreas Ebola in Iarthar na hAfraice. Rosetta (spásárthach) ar 67P/Churyumov–Gerasimenko. Ár scoile míleata Peshawar, an Phacastáin.
7 mbliana - 6 bliana 2015

Ionsaithe Eanáir in Île-de-France. Feallmharú Boris Nemtsov. Sroicheann an spásárthach Dawn ar Ceres. Idirghabháil faoi stiúir na hAraibe Shádach i bPoblacht Éimin, ionsaí ar Ollscoil Garissa sa Chéinia. Crith talún Neipeal in Aibreán. Cás éillithe FIFA. Géarchéim dídeanaithe Róihinsí. Socrú núicléach leis an Iaráin. Atosaigh an choimhlint Coirdíneach-Turcach. Eitlíonn New Horizons thar Plútón. Tús na géarchéim imirceach na hEorpa. Scannal astaíochtaí Volkswagen. Titim craein Mecca agus táinrith Mina. Fianaise ar shreabha uisce salann le fáil ar Mars. Tús le hidirghabháil mhíleata na Rúise sa tSiria. Tonn an fhoréigin Iosraelach-Palaistíneach 2015-2017. Pósadh comhghnéis i bPoblacht na hÉireann. Lámhachadh Metrojet Flight 9268 gar do Sharm el-Sheikh. Ionsaithe ar 13 Samhain i bPáras. Comhdháil Pháras ar Athrú Aeráide.

6 bliana go 2 bhliain ó shin[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eatramh ama, roimh an am reatha Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
6 - 5 bliana 2016 Forghníomhaíonn rialtas an Araib Shádach Nimr Baqr al-Nimr. Tástáil núicléach na Cóiré Thuaidh. Tonnta imtharraingteacha a fhionnadh. Páipéir Phanama. Crith Talún in Eacuadór. Reifreann ar bhallraíocht na Ríochta Aontaithe san Aontas Eorpach. Canáil Phanama a leathnú . Ionsaí ar 3 Iúil i mBagdad. Iarracht coup d’état sa Tuirc. Crith talún 24 Lúnasa in Umbria. Hairicín Matthew. Déantar dlí de Chomhaontú Aeráide Pháras. Tús an chinedhíothaithe Rohingya. Faigheann Fidel Castro bás. Scannal Choi Soon-sil. Deireadh Chath Aleppo.
5 - 4 bliana 2017 Márta na mBan. Scaoileann WikiLeaks cruinneachán 7. Ionsaí bogearraí éiriceWannaCry. Buamáil Manchester Arena. Ionsaí 31 Bealtaine i Cabúl. Na Stáit Aontaithe a aistarraingt as Comhaontú Aeráide Pháras. Géarchéim na Murascaille . Deireadh Chath Mosul (2016-2017). Ionsaí Barcelona. Bhuail Hairicíní Harvey agus Irma sa Mhuir Chairib. Tuilte san Áise Theas. Téann Aistear Cassini-Huygens isteach sa Satarn. Crith talún i Puebla. Bhuail Spéirling Maria Doiminice agus Pórtó Ríce. Lámhach Las Vegas. Reifreann Neamhspleáchais na Catalóine. Ionsaí Mogaidisiú an 14 Deireadh Fómhair. Tógann fórsaí rialtas na hIaráice Kirkuk. Géarchéim na Liobáine-na hAraibe Shádach. Páipéir Paradise.
4 - 3 bliana 2018 Toghadh Jair Bolsonaro uachtarán na Brasaíle. Cath Afrin. Deireadh na coimhlinte teorann Eiritréach-Aetópach. Géarchéim dídeanaithe Veiniséalach. Spéirling Florence. Crith talún i Célèbes. Feallmharú Jamal Khashoggi. Spéirling Michael. Buaileann Spéirling Leslie Leithinis na hIbéire. Siosma Ortadocsach. Gluaiseacht veisteanna bhuí. Súnámaí de 2018 san Caolas Shunda.
3 - 2 bhliain 2019 Téann Chang'e 4 ón taobh thall den ghealach. Pléascadh na píblíne Tuxpan-Tula i Hidalgo. Taispeántais i Háití. Tús na géarchéime uachtaránachta i Veiniséala. Cioclón Idai, b’fhéidir an tubaiste nádúrtha is measa a bhaineann leis an aimsir sa stair sa leathsféar theas. Achrann Ind-Phacastáin. Oll-lámhach Christchurch. Tús agóidí Hong Cong. Pléascadh an ghléasra ceimiceach Jiangsu. Tine Ardeaglais Notre Dame. Cath Tripilí. Coup d'état sa tSúdáin. Buamáil na Cásca i Srí Lanca. Tús nmhíolú lócaiste 2019-2020. Falscaithe san fhoraois bháistí na hAmasóine. Ár Cartúm. Lámhach El Paso, Texas. Déanann Hairicín Dorian creachadh ar chodanna de na Bahámaí. Stailc mac léinn ar son na haeráide. Agóidí in Eacuadór agus san Iaráic. Ionsaitheach Turcach isteach in oirthear na Rojava. Buaileann Tíofún Hagibis an tSeapáin, an stoirm is mó a bhuail an réigiún le blianta fada. Imeachtaí sa Chatalóin. Taispeántais sa Liobáin. Agóidí sa tSile. Bás Abu Bakr al-Baghdadi. Géarchéim iar-thoghcháin na Bolaive. Tús agóidí san Iaráin. Crith talún san Albáin. Falscaithe san Astráil. Buamáil Mogaidisiú.

2 bhliain go dtí an lá inniu[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eatramh ama, roimh an am reatha Tréimhse Imeacht, aireagán nó forbairt stairiúil
2 - 1 bhliain 2020 Géarchéim 2019-2020 na SA-na hIaráine, feallmharú Qasem Soleimani, Eitilt Ukraine International Airlines 752 in aice le Tehran. Brúchtadh Bholcán Taal. Breatimeacht. Paindéim COVID-19. Maidhmeanna sneachtai gCúige Van sa Anatóil. Cioclón Amphan, an cioclón is costasaí san Aigéan Indiach. Taispeántais agus círéibeacha tar éis bhás George Floyd. Cath Ghleann Galwan. Pléascanna Bhéiriút. Taispeántais sa Bhealarúis. Coup d'état i Mailí. Géarchéim eacnamaíoch nasctha le paindéim Covid-19. Cogadh an Nagarna-Carabaic. Tuilte i lár Vítneam. Crith talún Aeigéach. Buaileann Tíofún Goni na Catanduanaigh le gaotha suas le 315 km/h, taifead do chioclón trópaiceach a tháinig i dtír. Titim an teileascóp raidió Arecibo.
1 - 0 bliana 2021 Áir Tchoma Bangou agus Zaroumadareye. Tús Limistéar Saorthrádála Ilchríochach na hAfraice. Ruathar ar an gCaipeatól . WallStreetBets. Coup d'état i mBurma. Tús an taiscéalaíochta ar Mars le buanseasmhacht. Zamfara a fhuadach. Bac ar Chanáil Suaise. Géarchéim Iosrael-Palaistíneach. Tuilte Eorpacha. Crith talún Háití. Gabháil Kabul. Coup d'état sa Súdáin. An Comhpháirtíocht Chuimsitheach Eacnamaíoch Réigiúnach san san Aigéan Ciúin Thiar. Brúchtadh Hunga Tonga. Cioclón Batsirai san Aigéan Indiach.

Todhchaí[cuir in eagar | athraigh foinse]

Is féidir amlíne logartamach a dhearadh freisin d’imeachtaí sa todhchaí, ag cur cosc ar chúinsí gan choinne agus ag glacadh leis go bhféadfaimis eachtarshuíomh sa todhchaí bunaithe ar ár n-eolaíocht.

Eatramh ama Imeacht
1 go 10 ans (2021-2030) Nasc seasta den Chreasa Fehmarn
10 go 100 ans (ó 2030 go 2120) Téamh domhanda. Bug na bliana 2038 .
100 - 1 000 ans (2120-3020) Tomhaltas breoslaí iontaise i bhfad níos ísle ná mar atá inniu
1000 go 10 ka (3020-12 020) Oscailt Chriostal na Sibhialtachta. Athraíonn réaltbhuíonta an tsamhraidh agus an gheimhridh, bogann an cuaille neamhaí ar shiúl ó Alpha Ursae Minoris .
10 ka - 100 ka (12020 - 102020) Trí dháta na Cásca a úsáidtear faoi láthair a ríomh, tabharfar an ghealach paschal iomlán don ghealach nua. Gabhann Alpha Centauri an ghrian agus leanann sé i dtreo Lynx. Tá na réaltbhuíonta reatha ag éirí neamh-aitheanta. Féilire Eabhrais gan sioncrónú leis na séasúir.
100 ka - 1 Ma Féilire Ghréagóra gan sioncrónú leis na séasúir. Pléascann roinnt ollbholcáin. Dúnann Caolas Ghiobráltar, triomaíonn an Mheánmhuir.
1 Ma - 10 Ma Scoirfidh technetium 99 a tháirgtear inniu de bheith ina chontúirt. Trasnaíonn Gliese 710 scamall Oort. Roinnt astaróideach nó cóiméad roinnt ciliméadar faoi thionchar cosmaí leis an Domhan. Is farraige nua í an Dúlagar Afar agus Rift Oirthear na hAfraice, ag roinnt na hAfraice.
10 Ma - 100 Ma Tá imchuach na Meánmhara ag dúnadh. Miondealaítear iaidín-129 agus neptunium-237 i ndramhaíl núicléach.
100 Ma - 1 Ga Mór-ranna éagsúla inniu mar gheall ar roinnt agus comhtháthú. Sár- réigiún. [101] Fithisíonn an ghrian Bealach na Bó Finne arís agus arís eile.
1 Ga - 10 Ga Déanann grian níos teo an talamh ró-the don saol. Gaolaíonn na haigéin . Imbhualadh idir réaltra Andraiméide agus Bealach na Bó Finne. Éiríonn an ghrian fathach dearg .
10 Ga - 100 Ga Éiríonn an ghrian ina abhac bán. An lobhadh úráiniam agus rhenium-187 atá ann faoi láthair.
100 Ga - 1 Ta Tá an ghrian abhac bán ag dul in éag. Tagann an Grúpa Áitiúil le chéile. Tá an tóiriam atá ann faoi láthair ag díscaoileadh.
1 Ta - 10 Ta Níl réaltraí lasmuigh den Supercluster Mhaighdean le feiceáil a thuilleadh (má tá fuinneamh dorcha i réim). Scoir Proxima Centauri de bheith ina réalta príomhsheichimh.
10 Ta - 100 Ta Críochnaíonn foirmiú réalta. Tosaíonn an ré meata.
100 Ta - 1 Pa Scoirfidh comhleá núicléach (mura luaithe). Éiríonn an ghrian dwarf dubh .
1 Pa - 10 Pa Titeann pláinéid nó caitear óna réaltaí iad.
10 Pa - 100 Pa
100 Pa - 1 Ea Meath Vanadium-50 .
1 Ea - 10 Ea Meath tungstain 180, eoraipiam 151, moluibdín 100, neodimiam 150 agus tellurium 130
10 Ea - 100 Ea Dianscaoileadh siorcóiniam 96, biosmat (209), cailciam 48 agus caidmiam 116
100 Ea - 1 Za Meath seiléiniam-82
1 Za - 10 Za Meath bhairiam-130, gearmáiniam-78, xeanón-136 agus crioptón-78
10 Za - 100 Za Meath Xenon-124
100 Za - 1 Ya
1 Ya - 10 Ya Meath Tellurium-128
10 Ya - 100 Ya

Tagairtí[cuir in eagar | athraigh foinse]

 

Naisc sheachtracha[cuir in eagar | athraigh foinse]

  1. ↑ Loeb (octobre 2014). "The Habitable Epoch of the Early Universe". International Journal of Astrobiology 13 (4): 337–339. doi:10.1017/S1473550414000196. Bibcode: 2014IJAsB..13..337L. 
  2. ↑ Saffe (novembre 2005). "On the Ages of Exoplanet Host Stars". Astronomy and Astrophysics 443 (2): 609–626. doi:10.1051/0004-6361:20053452. Bibcode: 2005A&A...443..609S. 
  3. ↑ Mattias Karlsson (18 Mar 2017). "Oldest plant-like fossils found in rock". New Scientist. 
  4. ↑ Steeve Bonneville (22 Jan 2020). "Molecular identification of fungi microfossils in a Neoproterozoic shale rock". Science Advances 6 (4): eaax7599. doi:10.1126/sciadv.aax7599. PMID 32010783. Bibcode: 2020SciA....6.7599B. 
  5. ↑ Jason Arunn Murugesu (1 Feb 2020). "The oldest fungi fossils have been identified in a Belgian museum". New Scientist. 
  6. ↑ Colin Barras (9 Nov 2019). "The weird creatures that might be the very first complex animals". New Scientist. 
  7. ↑ Landing (2010). "Cambrian origin of all skeletalized metazoan phyla--Discovery of Earth's oldest bryozoans (Upper Cambrian, southern Mexico)". Geology 38 (6): 547–550. doi:10.1130/G30870.1. Bibcode: 2010Geo....38..547L. 
  8. ↑ "Nautilus: Chambers of secret life" by Peter Ward, New Scientist, 5 April 2008.
  9. ↑ "Mystery fossil rock may be chip off life-inspiring block" (5 juillet 2014). New Scientist: 15. 
  10. ↑ Philippe Gerrienne (12 Aug 2011). "A Simple Type of Wood in Two Early Devonian Plants". Science 333 (6044): 837. doi:10.1126/science.1208882. PMID 21836008. Bibcode: 2011Sci...333..837G. 
  11. ↑ Peter Ward (28 avril 2007). "Oxygen – the breath of life". New Scientist: 38–41.  See also accompanying graph.
  12. ↑ Jeff Hecht (25 Oct 2014). "'Missing' disaster led to all-time worst extinction". New Scientist: 6–7. 
  13. ↑ Kévin Rey (juillet 2017). "Oxygen isotopes suggest elevated thermometabolism within multiple Permo-Triassic therapsid clades". eLife 6. doi:10.7554/eLife.28589. PMID 28716184. 
  14. ↑ "Meet the oldest dino ancestor yet", New Scientist, 6 Oct. 2010.
  15. ↑ Brusatte (2010). "Footprints pull origin and diversification of dinosaur stem lineage deep into Early Triassic". Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences 278 (1708): 1107–1113. doi:10.1098/rspb.2010.1746. PMID 20926435. 
  16. ↑ "A galaxy in tatters after a collision" (28 Apr 2018). New Scientist. 
  17. ↑ Paul Zwick (Apr 2018). "The Proper Motion Field of the Small Magellanic Cloud: Kinematic Evidence for its Tidal Disruption". The Astrophysical Journal 864 (1): 55. doi:10.3847/1538-4357/aad4b0. Bibcode: 2018ApJ...864...55Z. 
  18. ↑ McAnena (16 juin 2013). "Atlantic cooling associated with a marine biotic crisis during the mid-Cretaceous period". Nature Geoscience 6 (7): 558–561. doi:10.1038/ngeo1850. Bibcode: 2013NatGe...6..558M. 
  19. ↑ M. Barham (juillet 2016). "The answers are blowin' in the wind: Ultra-distal ashfall zircons, indicators of Cretaceous super-eruptions in eastern Gondwana". Geology 44 (8): 643–646. doi:10.1130/G38000.1. Bibcode: 2016Geo....44..643B. 
  20. ↑ "Mammals not such late developers, after all" (28 Mar 2007). New Scientist. 
  21. ↑ "Submarine eruption bled Earth's oceans of oxygen" (16 juillet 2008). New Scientist. 
  22. ↑ Colin Barras (20 Sep 2019). "Mystery of why humans walk upright may be explained by surprise fossil". New Scientist. 
  23. ↑ Carol Ward (Nov 2019). "A late Miocene hominid partial pelvis from Hungary". Journal of Human Evolution 136: 102645. doi:10.1016/j.jhevol.2019.102645. PMID 31537304. 
  24. ↑ Gerard D. Gierliński (Oct 2017). "Possible hominin footprints from the late Miocene (c. 5.7 Ma) of Crete?". Proceedings of the Geologists' Association 128 (5–6): 697–710. doi:10.1016/j.pgeola.2017.07.006. 
  25. ↑ Colin Barras (9 Sep 2017). "Footprints hint that humans are from Europe". New Scientist 235 (3142): 9. doi:10.1016/S0262-4079(17)31747-5. Bibcode: 2017NewSc.235....9B. 
  26. ↑ Andy Coghlan (28 juillet 2012). "Hardy polar bears have survived past global warming". New Scientist. 
  27. ↑ McPherron (2010). "Evidence for stone-tool-assisted consumption of animal tissues before 3.39 million years ago at Dikika, Ethiopia". Nature 466 (7308): 857–860. doi:10.1038/nature09248. PMID 20703305. Bibcode: 2010Natur.466..857M. 
  28. ↑ Nic Fleming (11 Aug 2010). "Early humans were butchers 3.4 million years ago". New Scientist. 
  29. ↑ Elaine Morgan (16 Sep 2009). "Why are we the naked ape?". New Scientist. 
  30. ↑ Catalina Pimiento (juin 2017). "The Pliocene marine megafauna extinction and its impact on functional diversity". Nature Ecology & Evolution 1 (8): 1100–1106. doi:10.1038/s41559-017-0223-6. PMID 29046566. 
  31. ↑ Narciso Benítez (Feb 2002). "Evidence for Nearby Supernova Explosions". Physical Review Letters 88 (8): 081101. doi:10.1103/PhysRevLett.88.081101. PMID 11863949. Bibcode: 2002PhRvL..88h1101B. 
  32. ↑ Peter Ludwig (Aug 2016). "Time-resolved 2-million-year-old supernova activity discovered in Earth's microfossil record". PNAS 113 (33): 9232–9237. doi:10.1073/pnas.1601040113. PMID 27503888. Bibcode: 2016PNAS..113.9232L. 
  33. ↑ "Asian stone tools hint humans left Africa earlier than thought" (6 Feb 2016). New Scientist. 
  34. ↑ Han (Mar 2015). "The earliest evidence of hominid settlement in China: Combined electron spin resonance and uranium series (ESR/U-series) dating of mammalian fossil teeth from Longgupo cave". Quaternary International 434: 75–83. doi:10.1016/j.quaint.2015.02.025. 
  35. ↑ Brumm (avril 2010). "Hominins on Flores, Indonesia, by one million years ago". Nature 464 (7289): 748–752. doi:10.1038/nature08844. PMID 20237472. Bibcode: 2010Natur.464..748B. 
  36. ↑ Tim Thwaites (14 mars 1998). "Ancient mariners – Early humans were much smarter than we suspected". New Scientist: 6. 
  37. ↑ Tá ort na shonrú' 'teideal = agus' 'url = nuair a úsáideann {{ lua idirlín}}."". abcNEWS. “Early humans harnessed fire as early as a million years ago, much earlier than previously thought, suggests evidence unearthed in a cave in South Africa.”
  38. ↑ Francesco Berna (15 mai 2012). "Microstratigraphic evidence of in situ fire in the Acheulean strata of Wonderwerk Cave, Northern Cape province, South Africa". PNAS 109 (20): E1215-20. doi:10.1073/pnas.1117620109. PMID 22474385. 
  39. ↑ Kate Douglas (7 juillet 2018). "Our Asian Origins". New Scientist. 
  40. ↑ Li (4 juin 1992). "New Middle Pleistocene hominid crania from Yunxian in China". Nature 357 (6377): 404–407. doi:10.1038/357404a0. PMID 1594044. Bibcode: 1992Natur.357..404T. 
  41. ↑ James Randerson (29 Apr 2004). "Charred remains may be earliest human fires". New Scientist. 
  42. ↑ Colin Barras (5 Dec 2016). "Ancient leftovers show the real Paleo diet was a veggie feast". New Scientist. 
  43. ↑ Yoel Melamed (17 mai 2016). "The plant component of an Acheulian diet at Gesher Benot Ya'aqov, Israel". PNAS 113 (51): 14674–14679. doi:10.1073/pnas.1607872113. PMID 27930293. 
  44. ↑ Colin Barras (12 mai 2018). "Bones may reveal origin of hobbits". New Scientist 238 (3177): 10. doi:10.1016/S0262-4079(18)30824-8. Bibcode: 2018NewSc.238Q..10B. 
  45. ↑ T. Ingicco (2 mai 2018). "Earliest known hominin activity in the Philippines by 709 thousand years ago". Nature 557 (7704): 233–237. doi:10.1038/s41586-018-0072-8. PMID 29720661. Bibcode: 2018Natur.557..233I. 
  46. ↑ "Mystery human hobbits ruled tiny Asian island 700,000 years ago" (11 juin 2016). New Scientist. 
  47. ↑ Richard Hollingham (10 juillet 2004). "Natural born cannibals". New Scientist: 30. 
  48. ↑ Catherine Brahic (6 Dec 2014). "Shell 'art' made 300,000 years before humans evolved". New Scientist: 6–7. 
  49. ↑ Tá ort na shonrú' 'teideal = agus' 'url = nuair a úsáideann {{ lua idirlín}}."".
  50. ↑ Matthias Meyer (14 Mar 2016). "Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins". Nature 531 (7595): 504–507. doi:10.1038/nature17405. PMID 26976447. Bibcode: 2016Natur.531..504M. 
  51. ↑ Richard Webb (9 Mar 2019). "Brexit, 10,000 BC: The untold story of how Britain first left Europe". New Scientist. 
  52. ↑ Tá ort na shonrú' 'teideal = agus' 'url = nuair a úsáideann {{ lua idirlín}}."".
  53. ↑ Aviad Agam (5 Oct 2020). "Estimating temperatures of heated Lower Palaeolithic flint artefacts". Nature Human Behaviour. doi:10.1038/s41562-020-00955-z. 
  54. ↑ Michael Marshall (10 Oct 2020). "Ancient humans harnessed fire to make stone tools 300,000 years ago". New Scientist. 
  55. ↑ Karmin (2015). "A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture". Genome Research 25 (4): 459–66. doi:10.1101/gr.186684.114. PMID 25770088. 
  56. ↑ Tá ort na shonrú' 'teideal = agus' 'url = nuair a úsáideann {{ lua idirlín}}."".
  57. ↑ Lyn Wadley (14 Aug 2020). "Fire and grass-bedding construction 200 thousand years ago at Border Cave, South Africa". Science 369 (6505): 863–866. doi:10.1126/science.abc7239. PMID 32792402. 
  58. ↑ 58.0 58.1 Michael Marshall (13 juillet 2019). "Our species got to Europe 165,000 years earlier than we thought". New Scientist. 
  59. ↑ Katerina Harvati (10 juillet 2019). "Apidima Cave fossils provide earliest evidence of Homo sapiens in Eurasia". Nature 571 (7766): 500–504. doi:10.1038/s41586-019-1376-z. PMID 31292546. 
  60. ↑ Israel Hershkovitz (26 Jan 2018). "The earliest modern humans outside Africa". Science 359 (6374): 456–459. doi:10.1126/science.aap8369. PMID 29371468. Bibcode: 2018Sci...359..456H. 
  61. ↑ Michael Marshall (3 Feb 2018). "Ancient jawbone suggests humans left Africa 50,000 years earlier". New Scientist. 
  62. ↑ "Neanderthals built mystery underground circles 175,000 years ago" (4 juin 2016). New Scientist. 
  63. ↑ Jacques Jaubert (juin 2016). "Early Neanderthal constructions deep in Bruniquel Cave in southwestern France". Nature 534 (7605): 111–114. doi:10.1038/nature18291. PMID 27251286. Bibcode: 2016Natur.534..111J. 
  64. ↑ "Early modern humans had a taste for seafood" (20 Oct 2007). New Scientist. 
  65. ↑ Michael Le Page (11 Jan 2020). "Earliest roasted root vegetables found in 170,000-year-old cave dirt". New Scientist. 
  66. ↑ Lyn Wadley (3 Jan 2020). "Cooked starchy rhizomes in Africa 170 thousand years ago". Science 367 (6473): 87–91. doi:10.1126/science.aaz5926. PMID 31896717. Bibcode: 2020Sci...367...87W. 
  67. ↑ Clare Wilson (1 mai 2019). "Major discovery suggests Denisovans lived in Tibet 160,000 years ago". New Scientist. 
  68. ↑ Fahu Chen (1 mai 2019). "A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau". Nature 569 (7756): 409–412. doi:10.1038/s41586-019-1139-x. PMID 31043746. Bibcode: 2019Natur.569..409C. 
  69. ↑ Michael Marshall (3 Mar 2012). "Neanderthals were ancient mariners". New Scientist. 
  70. ↑ Steven Holen (Apr 2017). "A 130,000-year-old archaeological site in southern California, USA". Nature 544 (7651): 479–483. doi:10.1038/nature22065. PMID 28447646. Bibcode: 2017Natur.544..479H. 
  71. ↑ Colin Barras (6 mai 2017). "Neanderthals first to reach America?". New Scientist. 
  72. ↑ D. Radovčić (11 Mar 2016). "Evidence for Neandertal Jewelry: Modified White-Tailed Eagle Claws at Krapina". PLOS ONE 10 (3): e0119802. doi:10.1371/journal.pone.0119802. PMID 25760648. Bibcode: 2015PLoSO..1019802R. 
  73. ↑ "Neanderthal chic" (13 Aug 2016). New Scientist. 
  74. ↑ "Why I believe humans were in Australia much earlier than we thought" (20 Mar 2019). New Scientist.  (Interview of James Bowler by Ruby Prosser Scully)
  75. ↑ F. Sirocko (11 Aug 2005). "A late Eemian aridity pulse in central Europe during the last glacial inception". Nature 436 (7052): 833–836. doi:10.1038/nature03905. PMID 16094365. Bibcode: 2005Natur.436..833S. 
  76. ↑ Gerrit van den Bergh (Jan 2016). "Earliest hominin occupation of Sulawesi, Indonesia". Nature 529 (7585): 208–211. doi:10.1038/nature16448. PMID 26762458. Bibcode: 2016Natur.529..208V. 
  77. ↑ "Tool find hints Java Man and hobbit had early human neighbour" (13 Jan 2016). New Scientist. 
  78. ↑ Dirk Hoffmann (22 Feb 2018). "Symbolic use of marine shells and mineral pigments by Iberian Neandertals 115,000 years ago". Science Advances 4 (2): eaar5255. doi:10.1126/sciadv.aar5255. PMID 29507889. Bibcode: 2018SciA....4.5255H. 
  79. ↑ Rizal (janvier 2020). "Last appearance of Homo erectus at Ngandong, Java, 117,000–108,000 years ago" (in en). Nature 577 (7790): 381–385. doi:10.1038/s41586-019-1863-2. ISSN 0028-0836. PMID 31853068. 
  80. ↑ Li Zhanyang (8 juillet 2019). "Engraved bones from the archaic hominin site of Lingjing, Henan Province". Antiquity 93 (370): 886–900. doi:10.15184/aqy.2019.81. 
  81. ↑ Alison George (27 juillet 2019). "Oldest Denisovan art discovered on 100,000-year-old bone fragments". New Scientist. 
  82. ↑ "First humans to leave Africa went to China, not Europe" (17 Oct 2015). New Scientist. 
  83. ↑ Marlize Lombard (Oct 2020). "The tip cross-sectional areas of poisoned bone arrowheads from southern Africa". Journal of Archaeological Science: Reports 33: 102477. doi:10.1016/j.jasrep.2020.102477. 
  84. ↑ Michael Marshall (15 Aug 2020). "First poison arrows may have been loosed 70,000 years ago in Africa". New Scientist. 
  85. ↑ D.L. Hoffmann (23 Feb 2018). "U-Th dating of carbonate crusts reveals Neandertal origin of Iberian cave art". Science 359 (6378): 912–915. doi:10.1126/science.aap7778. PMID 29472483. Bibcode: 2018Sci...359..912H. 
  86. ↑ Chris Clarkson (juillet 2017). "Human occupation of northern Australia by 65,000 years ago". Nature 547 (7663): 306–310. doi:10.1038/nature22968. PMID 28726833. Bibcode: 2017Natur.547..306C. 
  87. ↑ Alice Klein (22 juillet 2017). "Earliest Australians are a prehistoric puzzle". New Scientist 235 (3135): 7. doi:10.1016/S0262-4079(17)31396-9. Bibcode: 2017NewSc.235....7K. 
  88. ↑ Colin Barras (10 Apr 2019). "New species of human discovered in a cave in the Philippines". New Scientist. 
  89. ↑ L. Backwell (2008). "Middle Stone Age bone tools from the Howiesons Poort layers, Sibudu Cave, South Africa". Journal of Archaeological Science 35 (6): 1566–1580. doi:10.1016/j.jas.2007.11.006. 
  90. ↑ Laura Spinney (9 Feb 2019). "Cosy up with the Neanderthals, the first humans to make a house a home". New Scientist. 
  91. ↑ Bruce Hardy (9 Apr 2020). "Direct evidence of Neanderthal fibre technology and its cognitive and behavioral implications". Scientific Reports 10 (1): 4889. doi:10.1038/s41598-020-61839-w. PMID 32273518. 
  92. ↑ Michael Le Page (18 Apr 2020). "Oldest ever piece of string was made by Neanderthals 50,000 years ago". New Scientist. 
  93. ↑ Fred Pearce (2 Nov 2019). "Earth's most important rivers are in the sky – and they're drying up". New Scientist. 
  94. ↑ Sue O'Connor (25 Nov 2011). "Pelagic Fishing at 42,000 Years Before the Present and the Maritime Skills of Modern Humans". Science 334 (6059): 1117–1121. doi:10.1126/science.1207703. PMID 22116883. Bibcode: 2011Sci...334.1117O. 
  95. ↑ Ruby Prosser Scully (13 juillet 2019). "Modern forensics solves Stone Age murder mystery after 33,000 years". New Scientist. 
  96. ↑ Elena F. Kranioti (3 juillet 2019). "State of the art forensic techniques reveal evidence of interpersonal violence ca. 30,000 years ago". PLOS ONE 14 (7): e0216718. doi:10.1371/journal.pone.0216718. PMID 31269019. Bibcode: 2019PLoSO..1416718K. 
  97. ↑ Marta Mariotti Lippi (2015). "Multistep food plant processing at Grotta Paglicci (Southern Italy) around 32,600 cal B.P". PNAS 112 (39): 12075–12080. doi:10.1073/pnas.1505213112. PMID 26351674. Bibcode: 2015PNAS..11212075M. 
  98. ↑ "Stone-age people were making porridge 32,000 years ago" (12 Sep 2015). New Scientist. 
  99. ↑ "Thirty thousand-year-old evidence of plant food processing" by Anna Revedin et al., PNAS, published online Oct. 18, 2010.
  100. ↑ Pawel Valde-Nowak (1 Oct 1987). "Upper Palaeolithic boomerang made of a mammoth tusk in south Poland". Nature 329 (6138): 436–438. doi:10.1038/329436a0. Bibcode: 1987Natur.329..436V. 
  101. ↑ Stephen Battersby (14 Oct 2017). "The next supercontinent". New Scientist. 
Aisghafa ó "https://ga.wikipedia.org/w/index.php?title=Amlíne_logartamach_mionsonraithe&oldid=1024990"